Simone Allegria «Manu mea subscripsi». Considerazioni sulla cultura scritta ad Arezzo tra IX e inizio XI secolo Scripta 3 (2010) 9-27 tavv.
Abstract
Sulla base dell'esame di 411 documenti databili fra l'806 e il 1036, l'A. propone una panoramica della cultura scrittoria aretina altomedievale, con particolare riferimento al livello di alfabetizzazione e di educazione grafica dei vari strati sociali della città. L'analisi delle sottoscrizioni autografe, infatti, offre un'importante base statistica per lo studio, che si avvale anche di grafici e di un'elaborazione informatica. Nel presentare i dati raccolti, che riguardano laici colti, chierici regolari e secolari e pratici di diritto, l'A. si sofferma su alcuni casi particolari della prima metà del IX secolo, descrivendo le grafie di alcune personalità aretine quali i vescovi Pietro I (ca. 850) e i suoi successori Pietro II (ca. 850-867) e Giovanni (ca. 876-900), nonché un diacono locale. In questo contesto l'A. discute della diffusione e della ricezione del
De litteris colendis , prima di proseguire l'excursus sui secoli X e XI. In questa seconda parte della trattazione l'A. si sofferma maggiormente a riflettere sul grado di alfabetizzazione della popolazione di Arezzo nei suoi vari ceti sociali e sull'adozione della minuscola carolina in ambito documentario. Per il X secolo i dati ricavati dall'esame diretto delle sottoscrizioni non confermano quanto riportato dall'
Historia custodum (Arezzo, Archivio Capitolare, Canonica 362). In appendice è offerta una tabella riepilogativa delle sottoscrizioni nei documenti esaminati.
Riduci
Argomenti e indici Manoscritti
Scheda N: 36 - 12137
Permalink: http://www.mirabileweb.it/mel/-manu-mea-subscripsi-considerazioni-sulla-cultura-/672429
*
Burkhard Apsner Vertrag und Konsens im früheren Mittelalter. Studien zu Gesellschaftsprogrammatik und Staatlichkeit im westfränkischen Reich Trier, Kliomedia 2006 pp. 322 tavv. (Trierer historische Forschungen 58)
Abstract
Nell'analisi del concetto di consenso e partecipazione fra l'aristocrazia e i detentori del potere nell'impero franco, l'A. assume come punto centrale della riflessione un avvenimento oggi secondario nella storia medievale: il trattato di Coulaines dell'843, con il quale Carlo il Calvo si accorda con i possidenti della Francia occidentale. Da questo punto di partenza e dopo una dettagliata contestualizzazione storica dei decenni centrali del IX sec., si esamina l'origine dell'idea di consenso e della percezione della sua necessità (giungendo a ricordare che l'argomento non era estraneo neppure al diritto romano, ad Agostino e alla Bibbia), evidenti in documenti più tardi come la
Magna charta e la
Bulla aurea , ma già presenti nei capitolari e nelle leggi altomedievali, nei sinodi e negli atti conciliari, nonché nelle opere storico-letterarie (sono considerati Nitardo, la
Vita Hludowici dell'Astronomo; Ademaro di Chabannes; il
Chronicon Aquitanicum ; il
Liber pontificalis di Agnello di Ravenna; le
Historiae di Gregorio di Tours; Fredegario). Il secondo capitolo focalizza l'attenzione sulla terminologia, che giunge direttamente dai
foedera romani e secondo l'A. non si limita a un'espressione ideologica e ideale di un patto che ha funzione quasi esclusivamente propagandistica o persino demagogica, bensì fissa per iscritto veri accordi nei quali anche la parte contraente ha avuto voce in capitolo e si impegna consapevolmente a una fedeltà vincolante. Il capitolo è intenso anche dal punto di vista delle incidenze letterarie, ed esamina molti capitolari (tra i quali l'
Admonitio generalis e il
De litteris colendis ) e scritti (il
De ordine palatii e la
Novi regis instructio di Incmaro). Nella terza parte del lavoro si studia l'influenza che il trattato di Coulaines può aver avuto nelle formule contrattuali successive: dapprima si analizzano quelli stipulati dall'844 all'865; quindi i sinodi di Ver, Beauvais e Meaux-Paris; infine il
Liber revelationum di Audrado; si riserva attenzione al periodo critico degli anni 853-858, e si giunge in conclusione all'esame di altri documenti riferiti a Carlo il Calvo (a. 869). Un quarto capitolo tratta degli
ordines di Quierzy dell'877, accordi per lo status di Carlo il Calvo e della famiglia reale in Lotaringia. Un ultimo capitolo delinea rapidamente gli sviluppi dei contratti nei secoli successivi. Mentre l'introduzione ripercorreva a grandi linee la metodologia e la logica sulle quali si basa il lavoro, la conclusione offre un quadro riassuntivo dei contenuti trattati. Il volume è corredato dall'indice delle fonti, dalla bibliografia, dall'indice dei nomi di persona e dei luoghi. Recensione di Alois Gerlich in «Zeitschrift der Savigny-Stiftung für Rechtsgeschichte. Germanistische Abteilung» 125 (2008) 607-10. (Marianna Cerno)
Riduci
Argomenti e indici Storia dell'impero Beauvais (845), Concili e sinodi Capitularia regum Francorum Chronicon Aquitanicum Concili e sinodi Coulaines (843), Concili e sinodi Ius civile Karolus II Calvus imperator n. 13-6-823, m. 6-10-877 Magna carta libertatum (Iohannes Dei gracia rex Anglie, dominus Hibernie, dux Normannie... Henricus Dei gratia rex Anglie, dominus Hybernie, dux Normannie... ) Meaux-Paris (845-846), Concili e sinodi Ver-sur-Launette (844), Concili e sinodi Ademarus Cabannensis monachus n. 988 ca., m. 1034 ,
Chronicon [ab originibus Francorum ad a. 1028] Agnellus qui et Andreas Ravennas presbyter n. 800/805, m. post 846 ,
Liber pontificalis ecclesiae Ravennatis (Almus apostolus et solidus princeps aliorum, / Quem sanctis monitis discipulum docuit... Gratias vobis necesse est agere Deo Patri et Filio eius simulque spiritui sancto, trinae maiestati, unicae potestati, quod me pollutis labiis reclusit... In patris natique et sancti nomine flatus! / Cum certum propter secli indicium studuissent... Poeta: fortuitu quondam venisse presbiterorum / Turba Ravennatum simul, inter quos fuit unus... ) Alcuinus n. 730/735, m. 19-5-804 ,
Admonitio generalis (Regnante domino nostro Iesu Christo in perpetuum. Ego Carolus, gratia dei eiusque misericordia donante rex et rector regni Francorum Considerans pacifico piae mentis intuitu una cum sacerdotibus et consiliariis nostris abundantem in nos nostrumque populum Christi regis clementiam) Astronomus fl. 840/841 ,
Vita Ludovici imperatoris Audradus Senonensis chorepiscopus v. 847, m. post 853 ,
Liber revelationum (Audradus dicit ita: mense tertio vicesima quinta die, ebdomadis autem quarta, dum annua consuetudine letaniarum festa... ) Fredegarius saec. VII ,
Chronicon Gregorius Turonensis episcopus n. 30-11-538/539, m. 594 ca. ,
Decem libri historiarum Hincmarus Remensis archiepiscopus n. 806 ca., m. 21-12-882 ,
De ordine palatii [a. 882] (Hincmarus episcopus ac plebis Dei famulus... Pro aetatis et sacri ordinis antiquitate, posteriores tempore, boni et sapientes viri... Legimus in sancta scriptura veteris Testamenti, quia David rex... ) Hincmarus Remensis archiepiscopus n. 806 ca., m. 21-12-882 ,
Novi regis instructio ad rectam regni administrationem [a. 877; ad Ludovicum Balbum ] (Domino Ludovico regi glorioso sit semper salus et vita... Dominatio vestra mihi mandavit, ut ad vos festinarem venire... ) Karolus Magnus rex n. 742, m. 28-1-814 ,
Capitularia Karolus Magnus rex n. 742, m. 28-1-814 ,
Epistolae Nithardus n. ante 800, m. 15-5-845 ,
Historiarum libri quattuor
Luoghi: Beauvais Coulaines Francia Lotaringia Meaux (Seine-et-Marne) Paris Quierzy Ver-sur-Launette
Scheda N: 31 - 8522
Permalink: http://www.mirabileweb.it/mel/-vertrag-und-konsens-im-früheren-mittelalter-studi/565825
Bibliotheca Augustana cur. Ulrich Harsch , http://www.fh-augsburg.de/~harsch/augustana.html (ultimo accesso: 17/03/05)
)
Abstract
Il sito consta di diverse sezioni, dedicate ai testi scritti in latino, greco, ebraico e nelle lingue europee più diffuse (tedesco, inglese, francese, italiano, spagnolo, polacco, russo). Al visitatore è offerta inoltre la possibilità di accedere ad una raccolta di materiali, riguardanti la storia dell'arte (architettura, scultura, pittura), denominata «Museum virtuale». Ciascuna sezione del sito è dotata di un indice alfabetico e di uno cronologico, per facilitare la consultazione del suo contenuto; in alcuni casi è presente un ulteriore collegamento, denominato «auxiliaria», che consente all'utente di accedere ad una raccolta di risorse aggiuntive (dizionari, bibliografie ecc.). La sezione
Bibliotheca latina si articola in tre sotto-sezioni, dedicate rispettivamente all'antichità (
latinitas romana , ulteriormente suddivisa in
latinitas antiqua ,
classica e
postclassica , individuando un arco cronologico che va dal VII sec. a.C. al VI sec. d.C.) al medioevo (
latinitas mediaevalis , VII-XIV sec.) e all'età moderna e contemporanea (
latinitas nova , XV-XIX sec.). All'interno delle singole sezioni, per ciascuno degli autori trattati, è stato approntato un dossier costituito da un breve profilo biografico, una lista di opere (alcune di esse leggibili in edizione digitale), ed un apparato di riferimenti bibliografici. Nella sezione denominata latinitas postclassica, contenente testi latini del VI sec. d.C., trovano spazio autori come Boezio, Benedetto, Giustiniano, Cassiodoro, Giunilio, Gregorio di Tours, Giovanni di Biclaro e Colombano. Le opere riprodotte in edizione digitale, in essa disponibili sono: Boezio,
De institutione musica libri V ,
Tractatus theologici ,
Consolatio Philosophiae ; Benedetto da Norcia,
Regula ; Giustiniano,
Corpus iuris civilis ; Cassiodoro,
Variarum libri XII ,
Ordo generis Cassiodorum ,
Oratio pro Eutharico ,
Chronica ,
Epistolae Theodericianae variae ,
Historiae Gothorum libri XII ,
Oratio pro Vitigi et Matasunthae ,
De anima ,
Complexiones in actibus apostolorum ,
Expositio psalmorum ,
Institutiones ; Giunilio,
Institutorum regulariorum divinae legis libri II ; Gregorio di Tours,
Historiarum Francorum libri X ; Giovanni di Biclaro,
Chronicon ; Colombano,
Regula monachorum ,
De paenitentia ,
Epistolae ,
Sermones ,
Carmen navale . Nella sezione
Latinitas mediaevalis , si trovano i dossier e le edizioni digitali di: Isidoro di Siviglia,
Etymologiarum libri XX ,
Sententiarum libri III ,
De rerum natura ; Lathcen,
Lorica , Beda,
De temporibus ratione ,
Historia ecclesiastica gentis Anglorum ,
Vita sancti Cuthberti metrica (BHL 2020),
Vita sanctorum abbatum monasterii in Wiremutha et Gyruum (BHL 8968),
Epistola ad Albinum ,
Epistola ad Ecbertum episcopum ,
De orthographia ; Paolo Diacono,
Carmina ,
Historia Langobardorum (oltre alle
Fabulae , spurie);
Constitutum Constantini (il testo oggetto degli studi del Valla), Angilberto di Saint-Riquier,
Carmina ; Carlo Magno,
Epistola de litteris colendis ,
Capitulare de villis ,
Karoli ad Fulradum abbatem epistola ,
Testamentum ; Teodulfo d'Orléans,
Carmina LXXX ; Eginardo,
Vita Karoli (BHL 1580); Modoino,
Ecloga ad Karolum ,
Rescriptum ad Theodulfum ;
Falsaria pseudoisidoriana (una raccolta di testi che comprende le
Decretales pseudoisidoriane , i
Capitula Angilramni e la
Collectio Danieliana , nell'edizione di K.-G. Schon); Angilberto,
Versus de bella quae fuit acta Fontaneto ; Rabano Mauro,
De rerum naturis libri XXII ,
Carmina ; Nitardo,
Historiarum libri IV ; Agnello,
Liber pontificalis ; Valafrido Strabone,
Visio Wettini (secondo l'ed. Traill),
Carmina ,
De cultura hortorum ,
De imagine Thetrici ; Giovanni Scoto Eriugena,
Periphyseon ,
Carmina ;
Navigatio sancti Brendani ;
Waltharius ; Viduchindo,
Rerum gestarum Saxonicarum , Rosvita,
Ascensio ,
Dulcitius ,
Abraham ,
Pafnutius ; Abbone di Fleury,
Quaestiones grammaticales ; Dudone di San Quintino,
Gesta Normannorum ducum ; Vipone,
Sequentia Paschalis ,
Versus pro obitu Chuonradi imperatoris ,
Romana superstitio ,
Gesta Chuonradi II ;
Ruodlieb ;
Regimen sanitatis Salernitanum ;
Carmina Cantabrigiensia ; Anselmo,
Monologion ,
Proslogion ,
Cur Deus homo ;
Epistola ad Urbanum papam ; Bruno di Sassonia,
De bello Saxonico ;
De arte pingendi ;
Chronicon et gesta ducum sive principum Polonorum anonymi Galli ; Teofilo,
De diversis artibus libri III ; Guglielmo di Conches,
Philosophia mundi ,
Moralium dogma philosophorum ; Pietro Lombardo,
Sententiae ; Ugo di San Vittore,
Didascalicon ;
De arrha animae ; Eloisa,
Epistolae ad Abaelardum ; Goffredo di Monmouth,
Vita Merlini ;
Concilium Romarici montium ; Giuseppe di Exeter,
Frigii Daretis Yliados libri (nell'ed. Dunkle); Ermanno Giudeo,
Opusculum de conversione sua ; Alano di Lilla,
Anticlaudianus ; Bernardo di Morlas,
De contemptu mundi ; Gioacchino da Fiore,
Liber figurarum ,
Exhortatorium Iudeorum ;
Liber de causis ; Andrea Cappellano,
De amore ; Pietro Valdo,
Symbolum Valdensium ; Giovanni di Altavilla,
Architrenius ; Saxo Grammatico,
Gesta Danorum ; Gervasio di Tilbury,
Otia imperialia (ed. Zimmermann);
Mappa mundi Ebstorfiensis (ed. Kugler-Warnke); Gregorio IX,
Epistolae ,
Decretales ; Boncompagno da Signa,
Quinque tabule salutationum ,
Tractatus virtutum ,
Notule auree ,
Palma ,
Liber de obsidione Anconae ,
Oliva ,
Cedrus ,
Mirra ,
Breviloquium ,
Isagoge ,
Liber de amicitia ,
Rota veneris ,
Boncompagnus ,
Epistola mandativa ad comites palatinos ,
Liber X tabularum ,
Corona ,
Rhetorica novissima ,
Libellus de malo senectutis et senii ,
Epistola ad Philippum ,
Prologus ad summam codicis Azzonis ; Roberto Grossatesta,
De cometis ,
De generatione stellarum ,
De sphaera ,
Super psalterium ,
De luce ,
De colore ,
Quaestio de calore solis ,
De differentiis localibus ,
De finitate motus ,
De generatione sonorum ,
De impressionibus aeris ,
De impressionibus elementorum ,
De intelligentiis ,
De iride ,
De libero arbitrio ,
De lineis angulis ,
De motu corporali ,
De motu supercaelestium ,
De natura locorum ,
De ordine emanandi ,
De potentia et actu ,
De statu causarum ,
De scientia Dei ,
De unica forma ,
De veritate propositionis ,
De veritate ,
Quod homo sit minor mundus ,
De artibus liberalibus ,
Dicta ,
Epistolae ;
Magna Charta ; Francesco d'Assisi,
Regula bullata ,
Regula non bullata ,
Epistola toti ordini missa ,
Testamentum ,
Canticum fratris solis (latine) ; Maestro Gregorio,
Narratio de mirabilibus urbis Romae , Guido Faba,
Summa de vitiis et virtutibus , Albertano da Brescia,
De amore et dilectione Dei et proximi et aliarum rerum et de forma vitae ,
Sermo Ianuensis ,
Ars loquendi et tacendi ,
Liber consolationis et consilii ,
Sermones quattuor ;
Carmina Burana ; Giovanni di Garlandia,
Integumenta super Ovidium metamorphoseos ,
De mensurabili musica [in questo caso sono stati confusi, anche nel dossier bibliografico, due differenti autori, entrambi conosciuti come Giovanni di Garlandia. Come si legge in Potthast, Repertorium, VI, pp. 322-3: «Iohannes de Garlandia seu Gallicus seu Primarius [...] alter est ac Iohannes de Garlandia, poëta ac grammaticus Anglicus». L'interesse per la musica è caratteristica di Giovanni di Garlandia Gallicus]; Alberto Magno,
De XV problematibus ;
Statuta communis Bugellae ; Guglielmo di Peraldo,
Summa de vitiis ,
De eruditione principum , Enrico Bracton,
De legibus et consuetudinibus Angliae , Tommaso d'Aquino,
Summa theologiae ,
Quaestiones disputatae de anima ,
De ente et essentia ; Iacopo da Varazze,
Legenda aurea ;
Liber Kalilae et Dimnae ; Geltrude di Helfta,
Legatus divinae pietatis ;
Vita Agnetis de Bohemia ; Ricoldo da Monte di Croce,
Libellus ad nationes orientales ; Dante,
De vulgari eloquentia ,
De monarchia ,
Eclogae ,
Questio de aqua et terra ,
Epistolae ;
Gesta Romanorum ; Walter Burley,
De sensibus (secondo l'ed. Gloning); Guglielmo di Ockham,
Dialogus ; Nicola di Autrecourt,
Epistolae ,
Exigit ordo esecutionis ,
Articuli condemnati ; Brigida di Svezia,
Revelationes (secondo l'ed. Bergh), Petrarca,
Familiarum rerum libri XXIV ; Nicola Oresme,
De origine, natura, iure et mutationibus monetarum ; Giovanni di Sassonia,
Historia de septem sapientibus ; Giovanni Hus,
Tractatus de ecclesia ,
Epistolae ,
Responsum ; Leonardo Bruni,
De studiis et litteris ;
Oratio in funere Iohannis Strozze ; Poggio Bracciolini,
Liber facetiarum , Niccolò Cusano,
De deo abscondito ,
Autobiographia ,
De mathematicis complementis ,
Commentatio de notione creandi ,
De apice theoriae ; Leon Battista Alberti,
De pictura ,
Naufragus ; Lorenzo Valla,
De falso credita et ementita Constantini donatione declaratio ;
Liber institutionis imperatoris Maximiliani I (ex ms. Wien, ÖNB, Ser. Nova 2617); Giovanni Gioviano Pontano,
Carmina ; Cristoforo Colombo,
Epistola de insulis nuper repertis ; Agostino Tünger,
Facetiae (ed. von Keller); Corrado Celtis,
Oratio Ingelstadiana ,
Quattuor libri amorum ,
Germania generalis ,
Libri odarum quattuor ,
Epigrammata ; Giovanni Pico della Mirandola,
Carmina ,
Oratio de hominis dignitate ,
Conclusiones sive theses DCCCC ; Iacopo Sannazaro,
De partu Virginis ,
De morte Christi ; Erasmo,
Adagia ,
Laus stultitiae ,
Colloquia familiaria ,
Epistolae ,
Carmina ; Pietro Bembo,
De Aetna ; Copernico,
Commentariolus ,
Monetae cudendae ratio ,
De rivolutionibus orbium ; Tommaso Moro,
Utopia ,
Epigrammata ; Giovanni Cotta,
Carmina ; Andrea Navagerio,
Lusus , Marco Girolamo Vida,
De scacchorum ludo liber . Nella sezione
auxiliaria è presente una lista di collegamenti a risorse esterne al sito, quali la
Neulateinische Wortliste di J. Ramminger e la versione elettronica dell'
Orbis latinus di Graesse. La struttura del sito e la sua impaginazione risultano sobri ed efficaci; la maggioranza dei testi riprodotti in edizione digitale è ospitata all'interno del sito, garantendo così uniformità e coerenza; solo una parte dei collegamenti presenti punta verso risorse esterne, spesso differenti per impaginazione ed impianto generale rispetto ai materiali pubblicati sul sito. (Emiliano Degl'Innocenti)
Riduci
Argomenti e indici Repertori ed enciclopedie Actus apostolorum, Biblia sacra, FORTLEBEN Agnes de Bohemia OSCl n. ca. 1205, m. 6-3-1280/1283 Apocalypsis, Biblia sacra, FORTLEBEN Capitula Angilramni Carmen navale Carmina Burana Carmina Cantabrigiensia [83] Chronicon et gesta ducum sive principum Polonorum Anonymi Galli Concilium montis Romarici Constitutum Constantini Cuthbertus Lindisfarnensis episcopus n. 634 ca., m. 687 Decretales pseudo Isidorianae Epistolae Pauli, Biblia sacra, FORTLEBEN Karolus Magnus rex Liber de causis (Omnis causa primaria plus est influens super causatum suum... ) Liber Kalilae et Dimnae Magna carta libertatum (Iohannes Dei gracia rex Anglie, dominus Hibernie, dux Normannie... Henricus Dei gratia rex Anglie, dominus Hybernie, dux Normannie... ) Navigatio sancti Brendani (Sanctus Brendanus, filius Finlocha nepotis Alti, de genere Eogeni stagni Len regionis Mumenensium ortus fuit... Sanctus vir Brendanus magnae abstinentiae et virtutibus clarus... Sanctus Brandanus ex ea parte Hybernie que Mitunsis dicitur oriundus fuit... Sanctus Brandanus erat vir magne astinentie et virtutibus clarus, trium milium fere monacorum pater... Sanctus Brandanus in regione Numensium ortus fuit... ) Psalmi, Biblia sacra, FORTLEBEN Regimen sanitatis Salernitanum Ruodlieb Waltharius Abbo Floriacensis abbas n. 945/950, m. 13-11-1004 ,
Quaestiones grammaticales (Incipit epistola Abbonis in quibusdam quaestionibus perutilis. Dilectissimis in Christo Angligenis fratribus... ) Agnellus qui et Andreas Ravennas presbyter n. 800/805, m. post 846 ,
Liber pontificalis ecclesiae Ravennatis (Almus apostolus et solidus princeps aliorum, / Quem sanctis monitis discipulum docuit... Gratias vobis necesse est agere Deo Patri et Filio eius simulque spiritui sancto, trinae maiestati, unicae potestati, quod me pollutis labiis reclusit... In patris natique et sancti nomine flatus! / Cum certum propter secli indicium studuissent... Poeta: fortuitu quondam venisse presbiterorum / Turba Ravennatum simul, inter quos fuit unus... ) Alanus ab Insulis n. 1125 ca., m. 1203 ca. ,
Anticlaudianus Albertanus Brixiensis n. 1190 ca., m. post 1253 ,
Liber consolationis et consilii, ex quo hausta est fabula de Melibeo et Prudentia Albertanus Brixiensis n. 1190 ca., m. post 1253 ,
Liber de amore et dilectione Dei et proximi et aliarum rerum et de forma vitae honestae Albertanus Brixiensis n. 1190 ca., m. post 1253 ,
Liber de doctrina dicendi et tacendi Albertanus Brixiensis n. 1190 ca., m. post 1253 ,
Sermones Albertus Magnus n. 1200 ca., m. 15-11-1280 ,
De quindecim problematibus contra Averroistas Andreas Capellanus fl. saec. XII ex.-XIII in. ,
De amore Andreas Naugerius n. 1483, m. 1529 ,
Lusus Angilbertus Centulensis abbas n. 750 ca., m. 18-2-814 ,
Carmina Angilbertus v. 841 ,
Rhythmus de pugna Fontanetica (Aurora cum primo mane tetra noctis dividens... ) Anselmus Cantuariensis archiepiscopus n. 1033/1034, m. 21-4-1109 ,
Cur Deus homo Anselmus Cantuariensis archiepiscopus n. 1033/1034, m. 21-4-1109 ,
Epistolae Anselmus Cantuariensis archiepiscopus n. 1033/1034, m. 21-4-1109 ,
Monologion Anselmus Cantuariensis archiepiscopus n. 1033/1034, m. 21-4-1109 ,
Proslogion Aristoteles pseudo, Fortleben ,
Liber de causis (Omnis causa primaria plus est influens super causatum suum... ) Aristoteles, Fortleben ,
Physica Beda Venerabilis n. 672/673 ca., m. 26-5-735 ,
De orthographia Beda Venerabilis n. 672/673 ca., m. 26-5-735 ,
De temporum ratione Beda Venerabilis n. 672/673 ca., m. 26-5-735 ,
Epistola ad Egbertum (Dilectissimo ac reverentissimo antisti Ecgberto Beda famulus Christi salutem. Memini te hesterno dixisse anno cum tecum aliquot diebus legendi gratia in monasterio tuo damorarer... ) Beda Venerabilis n. 672/673 ca., m. 26-5-735 ,
Historia abbatum (Religiosus Christi famulus Biscopus cognomento Benedictus, aspirante superna gratia, monasterium construxit in honore beatissimi apostolorum principis Petri) Beda Venerabilis n. 672/673 ca., m. 26-5-735 ,
Historia ecclesiastica gentis Anglorum (Vilfridus hic magnus requiescit corpore praesul) Beda Venerabilis n. 672/673 ca., m. 26-5-735 ,
Vita metrica sancti Cuthberti (Domino ... Iohanni... Dici non potest, dilectissime in Christo domine... Multa suis Dominus fulgescere lumina saeclis... Alma Deo cari primo caelestis ab aevo... ) Benedictus Casinensis abbas n. 480 ca., m. post 547 ,
Regula Bernardus Morlanensis m. 1140 ca. ,
De contemptu mundi Birgitta Suecica n. 1303 ca., m. 23-7-1373 ,
Revelationes [libri octo] Boethius n. 480 ca., m. 524 ,
Consolatio Philosophiae Boethius n. 480 ca., m. 524 ,
Institutio musica Boethius n. 480 ca., m. 524 ,
Quomodo substantiae in eo, quod sint, bonae sint Boethius n. 480 ca., m. 524 ,
Utrum Pater et Filius et Spiritus Sanctus de divinitate substantialiter praedicentur (Quaero, an Pater et Filius et Spiritus Sanctus de divinitate substantialiter praedicentur... ) Boncompagnus de Signa magister n. 1165/1175, m. post 1240 ,
Boncompagnus Boncompagnus de Signa magister n. 1165/1175, m. post 1240 ,
Cedrus Boncompagnus de Signa magister n. 1165/1175, m. post 1240 ,
Libellus de malo senectutis et senii Boncompagnus de Signa magister n. 1165/1175, m. post 1240 ,
Liber de amicitia (Dum girum celi Amicitia circumiret, manum super filios hominum... Allegatio corporis. Mundanorum omnium imperatrix, Ratio, per quam reges regnant... ) Boncompagnus de Signa magister n. 1165/1175, m. post 1240 ,
Liber de obsidione Ancone Boncompagnus de Signa magister n. 1165/1175, m. post 1240 ,
Mirra Boncompagnus de Signa magister n. 1165/1175, m. post 1240 ,
Palma Boncompagnus de Signa magister n. 1165/1175, m. post 1240 ,
Rhetorica novissima Boncompagnus de Signa magister n. 1165/1175, m. post 1240 ,
Rota Veneris Boncompagnus de Signa magister n. 1165/1175, m. post 1240 ,
Tractatus virtutum Bruno Magdeburgensis clericus m. post 1082/1100 ,
Liber de bello Saxonico [a. 1082] Cassiodorus Senator n. 485 ca., m. 580/585 ca. ,
Chronica Cassiodorus Senator n. 485 ca., m. 580/585 ca. ,
Complexiones in Epistolas apostolorum, Actus apostolorum et Apocalypsim Iohannis (Breves apostolorum, quos nos proprie complexiones possumus appellare, summatim dicendo diversa complectuntur Paulus, servus Christi Iesu, vocatus apostolus et cetera. Nomen suum competenter preponit epistulis, quoniam scribebat absentibus) Cassiodorus Senator n. 485 ca., m. 580/585 ca. ,
De anima Cassiodorus Senator n. 485 ca., m. 580/585 ca. ,
Expositio Psalmorum Cassiodorus Senator n. 485 ca., m. 580/585 ca. ,
Institutiones Cassiodorus Senator n. 485 ca., m. 580/585 ca. ,
Ordo generis Cassiodororum (Anecdoton Holderi) [fragmentum] Cassiodorus Senator n. 485 ca., m. 580/585 ca. ,
Variae Christophorus Columbus n. 1451, m. 19-5-1506 ,
Epistola de insulis nuper inventis [translatio latina] Columbanus Luxoviensis et Bobiensis abbas n. 543 ca., m. 23-11-615 ,
Epistolae [5] Columbanus Luxoviensis et Bobiensis abbas n. 543 ca., m. 23-11-615 ,
Poenitentiale Columbanus Luxoviensis et Bobiensis abbas n. 543 ca., m. 23-11-615 ,
Regula monachorum Columbanus Luxoviensis et Bobiensis abbas n. 543 ca., m. 23-11-615 ,
Sermones [13] Conradus Celtis n. 1-2-1459, m. 4-2-1508 ,
Epigrammatum libri Conradus Celtis n. 1-2-1459, m. 4-2-1508 ,
Germania generalis Conradus Celtis n. 1-2-1459, m. 4-2-1508 ,
Libri odarum quattuor [una cum Epodo] (Aurata nobis iam rediere tempora... Caesar magnificis laudibus inclitus... ) Conradus Celtis n. 1-2-1459, m. 4-2-1508 ,
Oratio in gymnasio in Ingelstadio publice recitata [a. 1492] Conradus Celtis n. 1-2-1459, m. 4-2-1508 ,
Quattuor libri amorum secundum quattuor latera Germaniae [a. 1502] Dantes Alagherii n. 1265, m. 13/14-9-1321 ,
De vulgari eloquentia Dantes Alagherii n. 1265, m. 13/14-9-1321 ,
Eclogae Dantes Alagherii n. 1265, m. 13/14-9-1321 ,
Epistolae Dantes Alagherii n. 1265, m. 13/14-9-1321 ,
Monarchia Dantes Alagherii n. 1265, m. 13/14-9-1321 ,
Quaestio de aqua et terra Dudo Sancti Quintini Viromandensis decanus n. 960 ca., m. 1026 ,
De moribus et actis primorum Normanniae ducum Einhardus n. 770 ca., m. 14-3-840 ,
Vita Karoli Magni («Vitam et conversationem et ex parte non modica»... «Gens Merovingorum, de qua Franci reges sibi creare»... ) Ekkehardus I Sangallensis monachus n. 900 ca., m. 14-1-973 ,
Waltharius (?) Erasmus Roterodamus n. 27/28-10-1466/1469, m. 11/12-7-1536 ,
Adagia Erasmus Roterodamus n. 27/28-10-1466/1469, m. 11/12-7-1536 ,
Carmina Erasmus Roterodamus n. 27/28-10-1466/1469, m. 11/12-7-1536 ,
Colloquia Erasmus Roterodamus n. 27/28-10-1466/1469, m. 11/12-7-1536 ,
Epistolae Franciscus Assisiensis n. 1182, m. 4-10-1226 ,
Epistola toti Ordini missa una cum oratione «Omnipotens aeterne Deus» (In nomine summae trinitatis et sanctae unitatis Patris et Filii et Spiritus Sancti. Amen... Omnipotens, aeterne, iuste et misericors Deus, da nobis miseris propter temetipsum facere... Franciscus Assisiensis n. 1182, m. 4-10-1226 ,
Regula bullata (Honorius, episcopus, servus servorum Dei... Regula et vita Minorum Fratrum haec est, scilicet Domini nostri Iesu Christi sanctum Evangelium observare... ) Franciscus Assisiensis n. 1182, m. 4-10-1226 ,
Regula non bullata (In nomine Patris et Filii et Spiritus Sancti. Haec est vita evangelii Iesu Christi, quam frater Franciscus petiit... Regula et vita istorum fratrum haec est, scilicet vivere in obedientia, in castitate et sine proprio... ) Franciscus Assisiensis n. 1182, m. 4-10-1226 ,
Testamentum Franciscus Petrarcha n. 20-7-1304, m. 19-7-1374 ,
Rerum familiarium libri Gaufridus Monemutensis n. 1100 ca., m. 1154 ,
Vita Merlini Gertrudis in Helpede monacha n. 6-1-1256, m. 17-11-1301/1302 ,
Legatus divinae pietatis Gervasius Tilberiensis n. 1152 ca., m. 1220 ca. ,
Otia imperialia Gregorius IX papa n. 1170 ca., m. 22-8-1241 ,
Decretales (Gregorius episcopus - Rex pacificus pia miseratione disposuit... Firmiter credimus et simpliciter confitemus... ) Gregorius IX papa n. 1170 ca., m. 22-8-1241 ,
Epistolae Gregorius magister fl. saec. XII/XIII ,
De mirabilibus urbis Romae Gregorius Turonensis episcopus n. 30-11-538/539, m. 594 ca. ,
Decem libri historiarum Grimaldus Sangallensis abbas n. 790 ca., m. 13-6-872 ,
Waltharius (?) Guillelmus de Conchis n. 1080 ca., m. 1154 ca. ,
De philosophia mundi [libri IV; a. 1120-1130] Guillelmus de Conchis n. 1080 ca., m. 1154 ca. ,
Moralium dogma philosophorum (?) Guillelmus de Ockham n. 1285/1290, m. 9-4-1347 ,
Dialogus inter magistrum et discipulum de imperatorum et pontificum potestate Guillelmus de Raleigh v. 1214, m. 1-9-1250 ,
De legibus et consuetudinibus Angliae (?) Guillelmus Peraldus n. 1200 ca., m. 28-2-1271 ,
De eruditione principum [ca. 1265] (Cum pars illustris ecclesie sit cetus principum et multum ab eis dependeat vita minorum... Cum inordinatus amor potestatis terrene multum noceat iuxta illud Bernardi in libro De consideratione: Nullum tibi... ) Guillelmus Peraldus n. 1200 ca., m. 28-2-1271 ,
Summa de vitiis [ca. 1230] (Dicturi de singulis vitiis, cum opportunitas se offert, incipiemus a vitio gule, quia locus se offert... Tractatus iste continet novem partes... ) Heloissa n. 1100 ca., m.16-5-1164 ,
Epistolae ad Petrum Abaelardum [epp. 3 (nrr. II, IV, VI); a. 1133] (Domino suo, imo patri, coniugi suo, imo fratri, ancilla sua, imo filia, ipsius uxor, imo soror; Missam ad amicum pro consolatione epistolam, dilectissime Henricus de Bracton n. 1210 ca., m. 1268 ,
De legibus et consuetudinibus Angliae (?) Hermannus quondam Iudaeus n. 1107/1108, m. post 1181 ,
Opusculum de conversione sua [una cum epistola praefatoria ad quemdam Henricum dictum filium ] (Solent plerique religiosi tam viri quam femine a me sciscitari qualiter Iudaismo ad Christi gratiam conversus sim... Igitur peccator ego et indig Hrabanus Maurus n. 780 ca., m. 4-2-856 ,
Carmina Hrabanus Maurus n. 780 ca., m. 4-2-856 ,
De rerum naturis [una cum epistolis praefatoriis ad Hemmonem episcopum et Ludovicum Germanicum ] (Memor boni studii tui, sancte Pater, quod habuisti in puerili atque iuvenili aetate... Audita bona opinione vestra, quae praedicatur per totas Hrotsvit Gandeshemensis canonissa n. 935 ca., m. 975 ca. ,
Ascensio (Postquam corporeo Christus velamine tectus... ) Hrotsvit Gandeshemensis canonissa n. 935 ca., m. 975 ca. ,
Dulcitius (Diocletianus. Parentelae claritas ingenuitatis vestrumque... Passio sanctarum virginum Agapis, Chioniae et Hirenae... ) Hrotsvit Gandeshemensis canonissa n. 935 ca., m. 975 ca. ,
Pafnutius (Conversio Thaidis meretricis, quam Pafnutius heremita... (Discipuli). Cur obscurum pater vultum nec solito geris... ) Hugo de Sancto Victore n. 1096 ca., m. 11-2-1141 ,
Didascalicon de studio legendi (Duae praecipuae res sunt quibus ad scientiam instruitur... Omnium expetendorum prima est sapientia in qua perfecti... ) Hugo de Sancto Victore n. 1096 ca., m. 11-2-1141 ,
Soliloquium de arrha animae (Dilecto fratri G. caeterisque servis... Homo: Loquar secreto animae meae... ) Iacobus de Varagine n. 1228/1229, m. 13/14-07-1298 ,
Legenda aurea Iacobus Sannazarus n. 1457, m. 1530 ,
De partu Virginis [hexametri 1435] (Magne parens custosque hominum, cui ius datur uni... Virginei partus magnoque aequaeva parenti... ) Ioachim de Flore n. 1135 ca., m. 30-3-1202 ,
Liber figurarum Iohannes Biclarensis abbas n. 540 ca., m. 621 ,
Chronicon [fragmenta de annis 567-589 tantum servata] (Post Eusebium Caesariensis ecclesiae episcopum, Hieronymum toto orbe notum presbyterum nec non et Prosperum virum religiosum... ) Iohannes de Garlandia fl. 1240 ca. ,
De mensurabili musica Iohannes de Hauvilla n. 1140/1165, m. 1199/1216 ,
Architrenius Iohannes Hus n. 1371 ca., m. 6-7-1415 ,
Tractatus de ecclesia Iohannes Iovianus Pontanus n. 7-5-1422/1429, m. 1503 ,
De amore coniugali Iohannes Picus de Mirandula n. 24-2-1463, m. 17-11-1494 ,
Conclusiones sive theses DCCCC Iohannes Picus de Mirandula n. 24-2-1463, m. 17-11-1494 ,
Oratio de hominis dignitate Iohannes Scottus Eriugena n. 810 ca., m. post 877 ,
Carmina Iohannes Scottus Eriugena n. 810 ca., m. post 877 ,
Periphyseon Iosephus Iscanus v. 1188, m. 1210 ,
Bellum Troianum Isidorus Hispalensis episcopus n. 560 ca., m. 4-4-636 ,
De natura rerum Isidorus Hispalensis episcopus n. 560 ca., m. 4-4-636 ,
Etymologiarum libri XX Isidorus Hispalensis episcopus n. 560 ca., m. 4-4-636 ,
Sententiarum libri III Iunillus Africanus fl. saec. VI med. ,
Instituta regularia divinae legis Iustinianus imperator n. 482 ca., m. 11-11-565 ,
Codex Iustinianus imperator n. 482 ca., m. 11-11-565 ,
Digesta Iustinianus imperator n. 482 ca., m. 11-11-565 ,
Institutiones (Iustitia est constans et perpetua voluntas... Imperatoriam maiestatem non solum armis decoratam... ) Iustinianus imperator n. 482 ca., m. 11-11-565 ,
Novellae Karolus Magnus rex n. 742, m. 28-1-814 ,
Capitularia Karolus Magnus rex n. 742, m. 28-1-814 ,
Epistolae Lathcen m. 662/665 ,
Lorica Laurentius Valla n. 1407, m. 1-8-1457 ,
De falso credita et ementita Constantini donatione Leo Baptista Albertus n. 18-2-1404, m. 19/25-4-1472 ,
De pictura Leonardus Brunus n. 1370 ca., m. 9-3-1444 ,
De studiis et litteris tractatulus ad Baptistam Malatestam Leonardus Brunus n. 1370 ca., m. 9-3-1444 ,
Oratio in funere Iohannis Strozzae Marcus Hieronymus Vida n. 1485 ca., m. 27-9-1566 ,
Scacchia ludus Moduinus v. 804, m. 840/843 ,
Eclogae Nicolaus Copernicus n. 19-2-1473, m. 24-5-1543 ,
De revolutionibus orbium caelestium libri sex Nicolaus Copernicus n. 19-2-1473, m. 24-5-1543 ,
Monetae cudendae ratio Nicolaus Cusanus n. 1401, m. 11-8-1464 ,
Commentatio de notione creandi Nicolaus Cusanus n. 1401, m. 11-8-1464 ,
De apice theoriae [a. 1464] (Petrus: Video te quadam profunda meditatione aliquot dies raptum adeo quod timui tibi molestior fieri... ) Nicolaus Cusanus n. 1401, m. 11-8-1464 ,
Dialogus de Deo abscondito [a. 1445] (Et ait Gentilis: Video te devotissime prostratum et fundere amoris lacrimas non quidem falsa, sed cordiales... ) Nicolaus de Ultricuria n. 1295/1298, m. 1369 ,
Epistolae Nicolaus de Ultricuria n. 1295/1298, m. 1369 ,
Exigit ordo executionis (Satis exigit ordo executionis rectus, ne legitimatio causalis tanti propoditi lateat, premittere... Inprimis autem de rerum eternitate inquirendum... ) Nicolaus Oresme n. 1322 ca., m. 11-7-1382 ,
De moneta Nithardus n. ante 800, m. 15-5-845 ,
Historiarum libri quattuor Paulus Diaconus n. 720/730, m. 797 ca. ,
Carmina Paulus Diaconus n. 720/730, m. 797 ca. ,
Historia Langobardorum Petrus Bembus n. 20-5-1470, m. 18-1-1547 ,
De Aetna Poggius Bracciolinus n. 11-2-1380, m. 30-10-1459 ,
Liber facetiarum Raymundus de Pennaforti n. 1175/1185, m. 6-1-1275 ,
Collectio Decretalium Gregorii IX Robertus Grosseteste n. ante 1170, m 8/9-10-1253 ,
Commentarium in VIII libros Physicorum Robertus Grosseteste n. ante 1170, m 8/9-10-1253 ,
De colore Robertus Grosseteste n. ante 1170, m 8/9-10-1253 ,
De cometis (Occasione comete que nuper apparuit, applicui animum ad cogitandum aliquid de natura cometarum... ) Robertus Grosseteste n. ante 1170, m 8/9-10-1253 ,
De impressionibus aeris Robertus Grosseteste n. ante 1170, m 8/9-10-1253 ,
De iride Robertus Grosseteste n. ante 1170, m 8/9-10-1253 ,
De libero arbitrio [2 recensiones] (Cum per arbitrii libertatem dignior sit homo ceteris animantibus... Quaerendum est igitur in primis de libero arbitrio an sit. Haec est enim prima quaestio... Quia, cum circa rei esse potest esse dubitatio, quaestionum prima est quaestio an sit... ) Robertus Grosseteste n. ante 1170, m 8/9-10-1253 ,
De luce (Formam primam corporalem quam corporeitatem nominant lucem esse arbitror... ) Robertus Grosseteste n. ante 1170, m 8/9-10-1253 ,
De motu corporali Robertus Grosseteste n. ante 1170, m 8/9-10-1253 ,
De motu supercelestium (Quoniam motus simplex aut est circularis aut rectus et omnis motus, sicut ostensum est in VIII Physicorum, est alicuius moti ab aliquo motore... ) Robertus Grosseteste n. ante 1170, m 8/9-10-1253 ,
De ordine emendandi causatorum a Deo Robertus Grosseteste n. ante 1170, m 8/9-10-1253 ,
De potentia et actu Robertus Grosseteste n. ante 1170, m 8/9-10-1253 ,
De sphaera (Intentio nostra in hoc tractatu est describere figuram machine mundane et situm et figuras corporum eam constituentium et motus corporum superiorum et figuras circulorum suorum... ) Robertus Grosseteste n. ante 1170, m 8/9-10-1253 ,
De statu causarum Robertus Grosseteste n. ante 1170, m 8/9-10-1253 ,
De unica forma omnium Robertus Grosseteste n. ante 1170, m 8/9-10-1253 ,
De veritate Robertus Grosseteste n. ante 1170, m 8/9-10-1253 ,
Dicta CXLVII Robertus Grosseteste n. ante 1170, m 8/9-10-1253 ,
Epistolae Robertus Grosseteste n. ante 1170, m 8/9-10-1253 ,
Quod homo sit minor mundus Robertus Grosseteste n. ante 1170, m 8/9-10-1253 ,
Super Psalterium Saxo Grammaticus n. 1150 ca., m. 1220 ca. ,
Gesta Danorum (Cum cetere nationes rerum suarum titulis gloriari voluptatemque ex maiorum recordatione percipere soleant... Dan igitur et Angul, a quibus Danorum coepit origo, patre Humblo procreati non solum conditores gentis nostre, verumetiam rectores fuere... ) Theodulphus Aurelianensis episcopus n. 760 ca., m. 821 ,
Carmina Theophilus presbyter saec. XI/XII ,
Schedula diversarum artium (Theophilus, humilis presbyter, servus servorum Dei... Color qui dicitur membrana, quo pinguntur facies et nudi corpora, si componitur... ) Thomas de Aquino n. 1224/1225, m. 7-3-1274 ,
De ente et essentia Thomas de Aquino n. 1224/1225, m. 7-3-1274 ,
Quaestio disputata de anima Thomas de Aquino n. 1224/1225, m. 7-3-1274 ,
Summa theologiae Thomas Morus n. 6/7-2-1477/1479, m. 6-7-1535 ,
Utopia Valdesius n. 1130 ca., m. 1206/1207 ,
Professio fidei et propositum vitae Walahfridus Strabo n. 808/809, m. 18-8-849 ,
Carmina Walahfridus Strabo n. 808/809, m. 18-8-849 ,
De cultura hortorum (Plurima tranquillitate cum sint insignia vitae... ) Walahfridus Strabo n. 808/809, m. 18-8-849 ,
Visio Wettini Widukindus Corbeiensis monachus n. 925 ca., m. post 973 ,
Rerum gestarum Saxonicarum libri tres Wipo n. ante 1000, m. post 1047 ,
Gesta Chuonradi II imperatoris
Studiosi: Bergh, Birger Dunkle, Roger Gloning, Thomas Graesse, Johann Georg Theodor Keller, Adalbert Kugler, Hartmut Ramminger, Johann Schon, Karl-Georg Traill, David A. Warnke, Martin Zimmermann, Hans
Scheda N: 26 - 13256
Permalink: http://www.mirabileweb.it/mel/bibliotheca-augustana/478967
Maxence Bidu Alcuin, Charlemagne et le droit d'asile Médiévales 71 (2016) 109-36
Abstract
L'A. analizza il dossier giuridico raccolto da Alcuino all'inizio del IX secolo nell'ambito di una «querelle» che lo vide contrapporsi a Carlo Magno, a proposito del diritto d'asilo di un chierico rifugiato nell'abbazia di San Martino di Tours. È esaminato lo scambio epistolare tra i due, evidenziando le fonti giuridiche adottate da Alcuino per difendere la propria tesi e il processo di selezione delle fonti stesse da lui messo in atto.
Riduci
Argomenti e indici Risorse esterne collegate Médiévales 2016 (Bidu)
Scheda N: 41 - 158
Permalink: http://www.mirabileweb.it/mel/-alcuin-charlemagne-et-le-droit-d-asile/747980
*
François Bougard Cristianità, cultura e scuola nell'età carolingia in Storia del cristianesimo cur. Marina Benedetti , praef. Emanuela Prinzivalli , Roma, Carocci 2015 (Frecce 193) pp. 477, II 109-29 tav. 1
Abstract
L'A. analizza il legame tra cristianesimo e sistema educativo che si sviluppò in particolare a partire dall'età carolingia. Già dal VII secolo, infatti, la cultura era ormai diventata prerogativa di monaci e chierici. Il progetto promosso dai sovrani carolingi e in primis da Carlo Magno, con l'aiuto di Alcuino di York, e attraverso la lettera
De litteris colendis e successivamente l'
Admonitio generalis del 789, aveva l'obiettivo di uniformare la cultura per rendere più efficace il sistema amministrativo: tra gli obbiettivi c'erano il controllo della pratica religiosa e della liturgia, anche attraverso il miglioramento del culto (
correctio ), la corretta copia dei manoscritti e l'insegnamento delle Scritture e del diritto canonico. (Donatella Tronca)
Riduci
Argomenti e indici Scheda N: 37 - 10959
Permalink: http://www.mirabileweb.it/mel/-cristianità-cultura-e-scuola-nell-età-carolingia/685563
*
Florence Close Uniformiser la foi pour unifier l'Empire. Contribution à l'histoire de la pensée politico-théologique de Charlemagne Bruxelles, Académie royale de Belgique 2011 pp. 367 (Académie royale de Belgique. Mémoires de la Classe des lettres. Collection in 8°. Série III 59)
Abstract
Il volume nasce da una parte della tesi di dottorato dell'A., discussa nel 2007 presso l'Università di Liegi, e risponde in particolare a una domanda posta dalla Classe di lettere dell'Académie Royale de Belgique in occasione del concorso promulgato nel 2009. Il tema è quello dell'attenzione teologica per il dogma trinitario nel regno di Carlo Magno, segnato da un lato dalla sua decisione di basare la propria prassi diplomatica sull'invocazione alla trinità, dall'altro dalla stesura del
De fide sanctae et individuae trinitatis da parte di Alcuino, due atti, questi, che si pongono a chiusura di un decennio di concili ecumenici dedicati alla tematica teologica trinitaria. Sebbene il dogma sia nato dal concilio di Nicea nel 325, in Occidente l'assimilazione del concetto teologico tarda ad affermarsi, a causa della persistenza dell'arianesimo, ravvivato e approfondito dalle invasioni germaniche. L'A. si chiede così se la promozione del dogma trinitario sia un'iniziativa di Carlo, ed eventualmente quanta consapevolezza e quanta pianificazione politica stiano dietro a queste mosse. Per rispondere a queste domande sviluppa uno studio diviso in tre sezioni: inizialmente si danno le informazioni preliminari, necessarie per delineare il quadro storico, religioso e culturale in cui si sviluppa la politica carolingia: si tratta della chiesa nell'impero romano, delle prime questioni teologiche e della definizione di alcune eresie cristologiche e trinitarie. Quindi si illustrano diacronicamente gli eventi salienti che preparano alla svolta trinitaria, soprattutto per quel che riguarda i concili e gli sforzi anti-adozionisti (Gentilly 767, Ratisbona 792, Francoforte 794, Aquileia 796), sia per ciò che concerne il fermento culturale attorno alla tematica religiosa (si esaminano il
Libellus sacrosyllabus di Paolino d'Aquileia e le lettere, il
Liber contra haeresim Felicis e l'
Adversus Elipandum di Alcuino). Infine, alla luce dei dati raccolti, l'A. si sofferma sulle espressioni di attenzione e preghiera della trinità all'interno del regno carolingio, non solo nell'ambito religioso ma anche nelle pratiche quotidiane e nella vita pubblica: le lettere di Alcuino sono nuovamente la fonte privilegiata per indagare la strategia religiosa e culturale della corte di Carlo, incentrata sull'efficacia della predicazione e sulle missioni in funzione anti-pagana (lo stesso Carlo viene individuato come
rex praedicator ). Nell'esame si considerano anche i simboli della fede utilizzati dai carolingi e le formule del Credo sviluppate a partire dai
Libri Carolini . Un paragrafo finale è consacrato ai temi principali dello studio, primo fra tutti l'intelligenza anche politica di Alcuino, ma anche l'evoluzione della filosofia e dell'organizzazione della chiesa cristiana nel corso dei secoli altomedievali. In appendice l'A. offre alcune tabelle comparative: nella prima si confrontano in visione sinottica i simboli di fede niceno-costantinopolitano (ma già calcedonese, nella traduzione latina stabilita dal diacono Rustico nel
Synodicon ), di Carlo Magno (contenuto in una delle sue lettere) e del Credo Costantinopolitano secondo il «messale Stowe» (ed. A. Breen
The Text of the Constantinopolitan Creed in the Stowe Missal «Proceedings of the Royal Irish Academy» 90, C, 1990, pp. 107-21); nella seconda si confrontano il simbolo attualmente in uso nella chiesa cattolica e il Credo aquileiese del concilio del Friuli del 796 (compreso nel
Liber sacrosyllabus del patriarca Paolino); la terza popone una nuova cronologia delle lettere di Alcuino che riguardano la controversia adozionista. Rec. di Eugenio Riversi in «Francia» (2013-1). (Marianna Cerno)
Riduci
Argomenti e indici Karolus Magnus rex n. 742, m. 28-1-814 Adozianisti, Eresie e movimenti ereticali Aquileia (Udine) (796), Concili e sinodi Filosofia e teologia Frankfurt a.M. (794), Concili e sinodi Gentilly (767), Concili e sinodi Libri Carolini Missalia, Libri liturgici Nicea I (325), Concili e sinodi Regensburg (792), Concili e sinodi Symbolum e Stowe missali (Credo in unum Deum, patrem omnipotentem, factorem caeli et terrae, visibilium omnium et invisibilium et in unum dominum... ) Alcuinus n. 730/735, m. 19-5-804 ,
Adversus Elipandum Toletanum Alcuinus n. 730/735, m. 19-5-804 ,
Adversus Felicem Urgellitanum episcopum Alcuinus n. 730/735, m. 19-5-804 ,
De fide sanctae et individuae trinitatis Alcuinus n. 730/735, m. 19-5-804 ,
Epistolae Alcuinus n. 730/735, m. 19-5-804 ,
Liber contra haeresim Felicis Alcuinus n. 730/735, m. 19-5-804 ,
Libri Carolini (?) Karolus Magnus rex n. 742, m. 28-1-814 ,
Capitularia Karolus Magnus rex n. 742, m. 28-1-814 ,
Epistolae Paulinus Aquileiensis patriarcha n. ante 750, m. 11-1-802 ,
Libellus sacrosyllabus [2 redactiones] (Sancto incitatnte Spiritu, ac zelo fidei catholicae scintillatim... ) Rusticus Diaconus fl. saec. VI med. ,
Synodicon
Luoghi: Aquileia (Udine) Frankfurt a.M. Gentilly Nicea Regensburg
Manoscritti
Risorse esterne collegate Francia 2013
Scheda N: 35 - 2727
Permalink: http://www.mirabileweb.it/mel/-uniformiser-la-foi-pour-unifier-l-empire-contribu/649860
*
Orazio Condorelli Immagini dell'infanzia nel diritto canonico altomedievale in L'infanzia nell'alto medioevo Spoleto (Perugia), Centro italiano di studi sull'Alto Medioevo (CISAM) 2021 (Settimane di studio della Fondazione Centro Italiano di studi sull'Alto Medioevo 68) pp. X-873, 455-574 tavv. 5
Abstract
Un'introduzione metodologica definisce la prospettiva dello studio, delineandone i limiti linguistici, geografici e cronologici, e indicando alcune delle fonti dell'indagine: il
De synodalibus causis di Reginone di Prüm, il
Decretum di Burcardo di Worms, la
Collectio Dionysiana (e
Dionysio-Hadriana ), la
Collectio Hispana , la
Collectio Dacheriana e il
Liber extra . L'A. passa quindi a vagliare le varie nozioni di
infantia nel medioevo, a partire dalle
Etymologiae , la cui definizione viene assunta poi nel
Breviarium extravagantium di Bernardo da Pavia e nel
Liber extra . Si esamina dunque la presenza dei fanciulli tra le persone poste sotto la protezione della chiesa, a partire da una descrizione delle
miserabiles personae , categoria giuridica di probabile conio giustinianeo: si fanno riferimenti al
Codex , al
Registrum di Gregorio Magno e al
Decretum di Graziano, nonché ad alcuni concili altomedievali. Vengono analizzate le istituzioni ecclesiastiche di assistenza a partire dall'
Epitome Iuliani , con
xenodochia e
hospitalia . In particolare, l'A. esamina la presenza di riferimenti ai fanciulli nell'epistolario di Gregorio Magno: alcune pratiche in esso descritte trovano corrispondenza nel
Liber diurnus Romanorum pontificum . Il capitolo successivo tratta dei bambini abbandonati, attraverso il
Decretum di Graziano, il
Codex e le
Novellae giustinianei, il
Decretum di Burcardo, la
Vita sancti Goaris di Vandalberto di Prüm, le
Formulae Andecavenses e
Turonenses e il
De synodalibus causis di Reginone. L'attenzione del diritto canonico per l'infanzia si riscontra anche nella cura pastorale e nei sacramenti dell'iniziazione cristiana, come appare dalle fonti già citate. Lo stesso vale per educazione e istruzione, soprattutto nell'epoca di restaurazione delle istituzioni scolastiche con la rinascenza carolingia, come emerge dai capitolari di Teodulfo d'Orléans, dai noti provvedimenti del
De litteris colendis e dell'
Admonitio generalis e da numerosi concili, statuti e decreti. Da qui si passa all'esame della scelta degli stati di vita: anzitutto la professione religiosa, per cui si citano tra le altre fonti la
Regula di Benedetto e la
Regula Magistri e ci si concentra soprattutto sull'
oblatio puerorum citando l'apposito
Liber di Rabano Mauro e l'importanza della pratica, come emerge dalla controversia riguardante Gotescalco. Un secondo stato è quello del fidanzamento e del matrimonio, per cui si cita, oltre alle fonti sopra ricordate la dottrina di Niccolò I, in particolare nei
Responsa ai Bulgari; si fa poi riferimento ad alcune pratiche testimoniate da concili e editti in area longobarda tra VIII e IX secolo. L'ultimo argomento trattato è quello della presenza di bambini e fanciulli nella disciplina penale e penitenziale, e come vittime e come peccatori. (Fabio Mantegazza)
Riduci
Argomenti e indici Ius canonicum Capitularia regum Francorum Collectio Dacheriana Collectio Dionysio-Hadriana Collectio Hispana Formulae Andegavenses Formulae Turonenses (Mundi terminum adpropinquantem... ) Goar in dioecesi Treverensi presbyter saec. VI Liber diurnus Regula Magistri Alcuinus n. 730/735, m. 19-5-804 ,
Admonitio generalis (Regnante domino nostro Iesu Christo in perpetuum. Ego Carolus, gratia dei eiusque misericordia donante rex et rector regni Francorum Considerans pacifico piae mentis intuitu una cum sacerdotibus et consiliariis nostris abundantem in nos nostrumque populum Christi regis clementiam) Alcuinus n. 730/735, m. 19-5-804 ,
Epistolae Benedictus Casinensis abbas n. 480 ca., m. post 547 ,
Regula Bernardus Papiensis praepositus m. 18-9-1213 ,
Breviarium Extravagantium («Iuste iudicate filii hominum»... «Canonum statuta ab omnibus custodiantur»... ) Burchardus Wormatiensis episcopus n. 965 ca., m. 20-8-1025 ,
Decretorum libri XX Dionysius Exiguus fl. 497-540 ca., m. 550 ca. ,
Codex canonum [2 redactiones: prima tantum canones complectens, secunda complectens canones necnon collectionem decretorum pontificum Romanorum] Gratianus n. saec. XI ex., m. ante 1159 ,
Decretum Gregorius I papa n. 540 ca., m. 604 ,
Registrum epistolarum Gregorius IX papa n. 1170 ca., m. 22-8-1241 ,
Decretales (Gregorius episcopus - Rex pacificus pia miseratione disposuit... Firmiter credimus et simpliciter confitemus... ) Hrabanus Maurus n. 780 ca., m. 4-2-856 ,
De oblatione puerorum (Si quis Scripturam sacram, quam per homines probos... ) Isidorus Hispalensis episcopus n. 560 ca., m. 4-4-636 ,
Etymologiarum libri XX Iulianus Antecessor saec. VI ,
Epitome Novellarum Iustiniani Iustinianus imperator n. 482 ca., m. 11-11-565 ,
Codex Iustinianus imperator n. 482 ca., m. 11-11-565 ,
Novellae Karolus Magnus rex n. 742, m. 28-1-814 ,
Capitularia Karolus Magnus rex n. 742, m. 28-1-814 ,
Epistolae Nicolaus I papa n. 820 ca., m. 13-11-867 ,
Epistolae Regino Prumiensis abbas n. 840 ca., m. 915 ,
De synodalibus causis et disciplinis ecclesiasticis Theodulphus Aurelianensis episcopus n. 760 ca., m. 821 ,
Capitula Wandalbertus Prumiensis diaconus n. 813, m. 870 ca. ,
Vita et miracula sancti Goaris (Miracula divinorum operum... Goar igitur Aquitaniae provinciae... ) Scheda N: 44 - 5567
Permalink: http://www.mirabileweb.it/mel/-immagini-dell-infanzia-nel-diritto-canonico-altom/799783
*
John J. Contreni Carolingian Biblical Culture in John J. Contreni Learning and Culture in Carolingian Europe. Letters, Numbers, Exegesis, and Manuscripts Farnham-Burlington, VT, Ashgate Variorum 2011 (Variorum Collected Studies Series 974) pp. X-336,
Abstract
Il saggio, originariamente pubblicato in
Iohannes Scottus Eriugena. The Bible and Hermeneutics Leuven 1996 pp. 1-23 (cfr. MEL XX 4355), delinea i momenti chiave della storia della Bibbia nella cultura carolingia, anche dal punto di vista della copiatura dei manoscritti biblici. Punto di partenza è Carlo Magno, che nella sua riforma culturale privilegia il testo sacro come nessun altro regnante prima di lui, in particolare con l'
Admonitio generalis e l'
Epistola de litteris colendis . Si ha quindi un lavoro sul testo biblico, con la revisione di Alcuino e l'opera di Teodulfo d'Orléans; questo primo passo tende alla correttezza del testo, a cui seguono una ricca produzione di manoscritti biblici e l'insegnamento nelle scuole dove la Bibbia doveva essere studiata e compresa correttamente. Negli anni 780-790 si hanno poi studi biblici basati sui Padri mentre fra 820-830 l'A. individua una fase nuova nella cultura biblica carolingia, in quanto la forma dominante di esegesi diviene l'antologia di commenti patristici in un singolo volume. Negli anni 840, 850, 860 l'esegesi biblica si sviluppa in nuove direzioni con Angelomo di Luxeil (
Epistola ad Lotharium imperatorem ), Aimone di Auxerre, Pascasio (
De benedictionibus patriarcharum ) e Giovanni Scoto Eriugena (
De praedestinatione ). (Marusca Francini)
Riduci
Argomenti e indici Biblia sacra, FORTLEBEN Haimo Autissiodorensis monachus m. 865/866 Alcuinus n. 730/735, m. 19-5-804 ,
Admonitio generalis (Regnante domino nostro Iesu Christo in perpetuum. Ego Carolus, gratia dei eiusque misericordia donante rex et rector regni Francorum Considerans pacifico piae mentis intuitu una cum sacerdotibus et consiliariis nostris abundantem in nos nostrumque populum Christi regis clementiam) Alcuinus n. 730/735, m. 19-5-804 ,
Emendatio Veteris Novique Testamenti Angelomus Luxoviensis monachus m. 855 ca. ,
Enarrationes in libros Regum Iohannes Scottus Eriugena n. 810 ca., m. post 877 ,
De praedestinatione Karolus Magnus rex n. 742, m. 28-1-814 ,
Capitularia Karolus Magnus rex n. 742, m. 28-1-814 ,
Epistolae Paschasius Radbertus n. 790 ca., m. post 851 ,
De benedictionibus patriarcharum Iacob et Moysi Theodulphus Aurelianensis episcopus n. 760 ca., m. 821 ,
Emendatio Veteris Novique Testamenti Scheda N: 33 - 4119
Permalink: http://www.mirabileweb.it/mel/-carolingian-biblical-culture/604133