sec. XI seconda metà data stimata; sec. XI ex.-XII in. Leggermente successivi i due fascicoli finali (ff. 156-169) membr. pergamena dal formato irregolare ff. III, 169, III', numerazione recente a matita nell'angolo inferiore esterno, a integrazione e in sostituzione di una moderna a inchiostro nell'angolo superiore, coincidente fino a f. 121 e saltuaria a causa della rifilatura; guardie cart. coeve alla legatura, num.; fascicoli 1-14 (8), 15 (9), 16 (10), 17-19 (8), 20 (6), 21 (8): il fasc. 15 (ff. 113-121) è un originario quaterno con l'inserzione di un foglio (f. 115) funzionale alla copia; il fasc. 16 (ff. 122-131) è residuo di un'unità maggiore decurtata, probabilmente un quaterno come gli altri, con lacuna fra gli attuali f. 127 e f. 131 (vd. infra): reintegrato in epoca moderna dei primi quattro ff. (ff. 122-125), bianchi, presenta errata consecuzione degli originali superstiti (ff. 126-131); il fasc. 19 (ff. 156-161) presenta un taglio del quinto foglio sostituito con un foglio singolo (attuale f. 160) in corso d'opera ma si registra discordanza nella successione carne/pelo Dimensioni: 387 × 270 (f. 13r), 390 × 270 (f. 159r); specchio di scrittura: 27 [298] 62 × 20 | 6 [85 (18) 85] 6 | 50 (f. 13r), 17 [308] 65 × 20 | 6 [85 (18) 85] 6 | 50 (f. 159r); rr. 40/ll. 40, rigatura a secco Disposizione del testo: su 2 coll.Scritture e mani : minuscola carolina Decorato: la decorazione, pur se di tipologia genericamente inseribile nella produzione toscana, è stata avvicinata alla zona pistoiese (vd. Chiodo in bibl.) Iniziali decorate: iniziali a penna ornate a racemi, di vario modulo, ad apertura delle partizioni testuali ai ff. 1ra, 4vb, 23va, 38va, 54va, 59rb, 65rb, 70ra, 75rb, 78va, 85va, 91rb, 95vb, 103ra, 104vb, 106va, 108rb, 113vb, 117rb, 129va, 143va, con coloritura non originale quelle ai ff. 103ra, 104vb, 106va, 108rb, 113vb, 117rb; iniziali semplici nere e arancioni, alternate Rubricato: rubriche in arancione; incipit dei testi in capitale mista con tocchi in arancioneLegatura ottocentesca in tela color vinaccia su cartone, dorso e punte esterne in cuoioEnte possessore Firenze, S. Croce, convento OFMStoria del manoscritto Nel margine superiore di f. 1r (sec. XIV): Brunicardus solo nomine Wormatiensis episcopus e n° 238 . Nell'inventario tardo-quattrocentesco della biblioteca di Santa Croce il cod. compare In sexto bancho ex parte claustri (vd. Mazzi, Inventario , p. 129: «468. Brocardus, De constitutionibus summorum pontificum»). Sulla controguardia anteriore, recuperato dalla vecchia legatura, il cartellino cart. a stampa apposto al passaggio del ms. dal Convento di Santa Croce alla Biblioteca Medicea Laurenziana nel 1766, con la segnatura attuale aggiunta a penna. Sul dorso, in alto, il titolo impresso in oro e, in basso, ugualmente impressa in oro, la segnatura: Plut. VII sin. cod. 1 e 54; nel secondo riquadro di piede, cartellino moderno con la segnatura attuale a penna, solo parzialmente restituibileBibliografia Bandini Catalogus (1777), IV coll. 61-65; Mazzi, Inventario (1897), p. 129 nr. 468; Berg Studies (1968), pp. 62, 276 nr. 86; Fransen Décret de Burchard (1969), p. 113 nr. 6; Fransen Burchard de Worms (1970), pp. 446, 447; Mordek Burchard von Worms (1971), p. 646; Fransen Collections canoniques (1973), p. 32; Reynolds Isidorian Epistula (1979), pp. 270 nota 78, 291; Nuvolone Sermo pastoralis (1985), p. 492 nr. 42; Kéry Canonical Collections (1999), p. 147; Reynolds Penitentials (2006), pp. 65-84; Chiodo Ad usum (2016), pp. 29, 248 cat. XVIII e tav.; Stoppacci Clavis Gerbertiana (2016), p. 117; Bibliotheca Gregorii Magni, II (2018), p. 152 nr. 2481; Dolezalek Juridical Paradigms (2020), p. 173 note 34 e 42
numero d'ordine: I
I. ff. 1ra-152va Burchardus Wormatiensis episcopus n. 965 ca., m. 20-8-1025 , Decretorum libri XX praef. inc. Brunichoni fideli suo eiusdem videlicet sedis praeposito, in (Chr)isto domino salutem -- Multis iam sepe diebus familiaritas tua, frater karissime, presens nobis ortando suggessit praef., f. 2rb expl. bene valeas et in sacris orationibus tuis mei peccatoris memoriam deprecor ut habeas text., f. 4vb inc. In Novo autem Testamento post (Ch)ristum dominum nostrum a Petro sacerdotali (sic) caepit ordo text. interrotto expl. qua ex re quantum prosit animabus immolatio sacrae oblationis ostenditur: quando hanc et ipsi mortuorum// Rubrica diplomatica In nomine Christi incipit prefatiuncula istius libri (f. 1ra)Note Precede, ai ff. 2rb-4vb, la tavola dei capitoli del primo libro (Incipiunt capitula libri primi , f. 2rb). Ad apertura di ogni libro l'argumentum , scritto in arancione, e la tavola dei capitoli, ad eccezione del libro XIX. A causa di un probabile errore di legatura forse in occasione dell'inserimento di 4 ff. bianchi fra il f. 121 e il f. 126, la corretta successione testuale dei ff. 121-131 risulta alterata, mentre in realtà dovrebbe essere la seguente: 121, 130, 129, 126, 127, 131. Il libro XIX presenta lacuna di gran parte del cap. 5 (presente solo la parte iniziale, a f. 127va-b: cfr. PL 140, col. 952B), dell'intero cap. 6 e della parte iniziale del cap. 7, che ricomincia a f. 131ra (cfr. PL 140, col. 977D), ed è inoltre incompleto: il testo termina a f. 142rb con il cap. 108 (cfr. PL 140, col. 1006); parziale anche il libro XX, che si arresta per interruzione nella copia quasi al termine del cap. 57 (cfr. PL 140, col. 1038D), sebbene la tavola ai ff. 142ra-143rb sia completa e preveda 110 capitoli. Partizione libri: ff. 1ra-21rb, libro I; ff. 21rb-36rb, libro II; ff. 36rb-56vb, libro III (segue, ai ff. 56vb-58rb, Ordo in ecclesia qualiter ab episcopo synodus agatur ); ff. 58rb-64vb, libro IV; ff. 64vb-69va, libro V; ff. 69va-75ra, libro VI; ff. 75ra-77vb, libro VII; ff. 77vb-84vb, libro VIII; ff. 84vb-90vb, libro IX; ff. 90vb-95ra, libro X; ff. 95rb-102vb, libro XI; ff. 102vb-104va, libro XII; ff. 104va-106va, libro XIII; ff. 106va-107vb, libro XIV; ff. 108ra-113rb, libro XV; ff. 113rb-116vb, libro XVI; ff. 116vb-121vb, libro XVII mutilo (solo capp. 1-55 e cap. 56 prima parte: cfr. PL 140, coll. 919-932C); f. 126ra-vb, libro XVIII acefalo (cap. 14 privo dei lemmi iniziali e capp. 15-24: cfr. PL 140, coll. 941B-944); ff. 126vb-127vb, libro XIX mutilo (capp. 1-5, quest'ultimo parziale: cfr. PL 140, col. 952B); f. 128rb-vb, libro XVIII acefalo (parte finale del cap. 2, capp. 3-13 e inizio del cap. 14: cfr. PL 140, col. 938C-941B); f. 129ra-va, libro XVIII De visitatione infirmorum , acefalo (parte finale: cfr. PL 140, coll. 935C-938A); f. 129va-b, libro XVIII mutilo (tavola dei capitoli e capp. 1-2: cfr. PL 140, coll. 937-938C); f. 130ra-va, libro XVII, acefalo (fine cap. 56 e capp. 57-60: cfr. PL 140, coll. 932C-934); f. 130va-b, libro XVIII De visitatione infirmorum , mutilo (parte iniziale: cfr. PL 140, coll. 933C-935C); ff. 131ra-142rb, libro XIX acefalo e incompleto (cap. 7 privo della parte iniziale e capp. 8-108: cfr. PL 140, coll. 977D-1006; mancano i capp. 109-159); ff. 142rb-152va, libro XX (incompleto, si arresta con il cap. 57: cfr. PL 140, col. 1038D; mancano i capp. 58-110). numero d'ordine: II
II. ff. 56vb-58rb Ordines Romani text. inc. Hora diei prima ante solis ortum eiciantur omnes ab aecclesia obseratisque forisbus cunctis text. expl. tunc omnes pariter exurgens ad propria redeant Rubrica diplomatica Ordo in ecclesia qualiter ab episcopo synodus agatur (f. 56vb)Note Segue, a f. 58rb, un breve excerptum , De aecclesia compluribus coheredibus obsessa (inc. Quecumque aecclesia a compluribus coheredibus sit obsessa concordi unanimitate ; expl. disceptiones servitium Dei minuatur et cura populi inreligiose agatur. Si vero contingat. Require paulo superius ). L'Ordo è trascritto, senza soluzione di continuità, in calce al libro III e concluso dalla rubrica a questo pertinente (Explicit liber. Incipit capitula libri quarti , f. 58rb). numero d'ordine: III
III. ff. 152va-155ra Collectio Hibernensis excerpt., f. 152va inc. Pius Romanae urbis archiepiscopus -- Si quis sacerdotum vel reliquorum clericorum suo episcopo inoboediens fuerit; expl. colloquia mala. Evigilate iusti et nolite peccare prim. text. inc. Augustinus: Quis (chr)istianum se esse iudicat, nisi qui doctrinam Christi sequitur prim. text. expl. qui terrena desiderat, qui humana spernit ut possit sapere caelestia ultim. text. inc. Gregorius in Vita Patrum: Cum peccata gravia non deprimunt prodesse mortuis ultim. text. expl. eos sacra loca non liberent, sed etiam culpa temeritatis accuset excerpt. 1, f. 155ra inc. Quosnam ut dicam ignari nullo quod [corretto sopra il rigo da: que, espunto] docgmate sanctae auctoritati experti excerpt. 2, f. 155ra inc. Nec mundanarum legum nec sacrorum canonum statuta permittunt res mon(asterii) de iure et ius quolibet titulos segregari wxcerpt. 3, f. 155ra inc. Doctos ac probos monachos presbiterii honore dedicatos predicare, baptizare, penitentiam dare, debitam (sic) miseris laxare [corretto da: relaxare], decimarum primitiarum, oblationum vivorum et mortuorum. Rubrica diplomatica De moribus (chr)istiani (f. 152va)Rubrica diplomatica Gregorius. De eo quod non prodest malis sepelire in locis sanctis (f. 155ra)Note La raccolta è preceduta da un breve excerptum (ultime 5 righe) dell'Epistola ad Italicos archiepiscopss (ps. Pio I papa) dalle decretali pseudo-isidoriane; prosegue con una serie di excerpta tratti dalla raccolta canonica irlandese: f. 152va, De moribus christiani (10.2): cfr. Flechner, The Hibernensis , pp. 47-48; f. 152va-b, De revocatione gradus (11.4): ibid. , pp. 51-52; f. 152vb, De causa quare quidam renovantur (11.5): ibid. , p. 52; ff. 152vb-153ra, De penitentia sacerdotis cadentis sub gradu (11.6): ibid. , pp. 52-53; f. 153ra-b, De ieiunio facendo, quod multum valet (12.2): ibid. , pp. 58-60; f. 153rb-va, De oratione adsidua facienda (14.1): ibid. , pp. 73-74; f. 153va, De eo quod melior oratio quam lectio (14.3): ibid. , p. 75; f. 153va, De eo quod inutilis est oratio sine operibus bonis (14.4): ibid. , p. 75; f. 153va, De quatuor modis quibus vivi adiuvant mortuos (15.1): ibid , p. 77; f. 153va-b, De sacrificando pro mortuis (15.3): ibid. , p. 78; f. 153vb, De oratione pro mortuis (15.4): ibid. , p. 79; ff. 153vb-154ra, De elemosina pro mortuis (15.6): ibid. , p. 80; f. 154ra, De remissione non querenda post mortem (15.8): ibid. , p. 81; f. 154ra, De cura eorum qui repentina morte sublati sunt (15.9): ibid. , p. 82; f. 154ra-b, De testimonio vivi super mortuum (16.10): ibid. , pp. 89-90; ff. 154rb-va, De his qui negant oblationes (17.3): ibid. , pp. 94-95; f. 154va, De his qui negant oblationes (17.7): ibid. , p. 98; f. 154va, De decimis (17.4): i bid. , p. 96; f. 154va, De eo quod non oportet oblationes admisceri (17.16): ibid. , p. 103; f. 154va-b, De eo quod non oportet oblationes admisceri (18.1): ibid. , p. 104; f. 154vb, De eo quod mulier post mortem viri libera sit (18.4): ibid. , p. 106; ff. 154vb-155ra, De mortuo retinendo (18.7): ibid. , pp. 108-109; f. 155ra, De eo quod non prodest malis sepeliri in locis sanctis (18.8): ibid. , pp. 109-110. Al termine, a f. 155rb, aggiunti da tre mani diverse, altrettanti excerpta , il primo dei quali interamente depennato e accompagnato dall'annotazione Condemno falsum letali crimine factum : 1. rubr. Ex decreto Gregorii pape (f. 155ra) 2. rubr. Gregorius in libro registro [aggiunto: ad Iohannem episcopum Scillitanum. Epistola XXXII ] 3. rubr. Ambrosius in libro officiorum numero d'ordine: IV
IV. f. 155va-b Hieronymus Stridonius , Epistolae , 43 - Epistola ad Damasum de oblationibus altari text. inc. Noverit sancta auctoritas tua, papa venerande, quia de questione quam clientulo tuo proposuisti text. expl. vel ipsi commedere vel alliis (sic) concedere cum ipsi non debeant pro populo orare Note In margine, di mano del copista: Ex epistola Ieronimi ad Damasum papam de panibus vel aliis altaris oblationibus. ?Segue, a f. 155vb, un breve excerptum da un decretum di papa Gregorio VII d e excommunicatione (inc. Gregorius papa Romana synodo presidens dixit: Nos sanctorum predecessorum nostrorum statuta tenentes eos qui excommunicatis fidelitate aut sacramento constricti sunt ; expl. sed humanitatis causa aliquid dare voluerit non prohibemus ). Al termine, nell'angolo inferiore interno, una mano diversa ha annotato: Usque huc . numero d'ordine: V
V. f. 156ra-b Damasus I papa , Epistolae text. inc. Reverentissimo fratri et coepiscopo Aurelio Damasus -- Scripta sanctitatis tuae debita veneratione suscepimus, in quibus sitire venerationem ac prudentiam tuam text. expl. per omnia placere Deo illis coheredes et conparticipes caelestis regni in sedibus fideles cooperatores ostendit Rubrica diplomatica Beati pape Damasi Aurelio archiepiscopo directum (f. 156ra)Note Segue: Data XVI Kl. ian., Gratiano et Siricio uu. cc. conss. numero d'ordine: VI
VI. ff. 156rb-158vb Gerbertus Aureliacensis scholasticus pseudo , Sermo de informatione episcoporum text. inc. Si quis, fratres, oraculum reminiscatur quo suum famulum, deservata sibi pecunia quam ad prerogandum susceperat text. expl. quae in hoc opusculo ipse eloqui inspirasti. Ut eis una mecum tribuas caelorum regna quae sanctis in fine saeculorum dare promisisti perpetua. Amen Rubrica diplomatica Incipit liber sancti Ambrosii de vita et ordinatione episcoporum (f. 156rb)Note Al termine: Finit . numero d'ordine: VII
VII. ff. 158vb-160ra Decretales pseudo Isidorianae text. inc. Cum in ordinationibus sacerdotum quedam apud vos illicite usurpata crebrior fama narraret, ratio pietatis exegit, ut pro sollicitudine text. expl. ne quod ad tempus pia lenitate concessimus, iusta posthac ultione plectamur Rubrica diplomatica Incipit epistola papae Leonis ad Mauros episcopos LII (f. 158vb)Note excerpt. Epistola ad episcopos Africae (ep. 65): cfr. PL 130, coll. 877-880, Segue, a f. 160ra: Explicit.
numero d'ordine: VIII
VIII. ff. 160ra-161rb Rufinus Aquileiensis , Epistola Clementis ad Iacobum text. inc. Clemens Romane ecclesiae presul Iacobo karissimo Hierosolimorum episcopo -- Quoniam sicut a beato Petro apostolo accepimus, omnium apostolorum patre, qui claves regni celestis accepit, aequaliter tenere debemus de sacramentis text. expl. neque se quisquam deinceps excusabit non monitum, quicquid sequi debeat tam verbis quam litteris edocetur Rubrica diplomatica Item epistola preceptorum sancti Clementis papae missa Iacobo fritri (sic) Domini (f. 160ra) numero d'ordine: IX
IX. ff. 161va-164rb Excerpta canonica quaedam prim. text. inc. Nulla ratio finit ut inter episcopos habeantur qui nec a clericis sunt electi nec a plebibus prim. text., f. 161va expl. et ab istis esse tribuendum quod non doceatur fuisse collatum ultim. text. inc. Si quis episcopus secularibus potestatibus usus ecclesiam per ipsas optineat deponatur et eiciantur omnes qui illi communicant Rubrica diplomatica Quod non habeantur episcopi quos nec clerus nec populus elegit nec conprovinciales episcopi consecrare (f. 161va)Rubrica diplomatica Ut ecclesia seculari potentia minime pervadatur. Ex canone apostolorum (f. 164rb)Note Serie di excerpta da decretali e acta conciliaria su eresie e comportamenti non ortodossi del clero: f. 161va, Quod non habeantur episcopi quos nec clerus nec populus elegit nec conprovinciales episcopi consecrare; in marg. Ex decretis Leonis pape. f. 161va, Quod nolentibus clericis vel populis nemo debeat episcopus ordinari ; in marg. Ex decretis Celestini pape. f. 161va-b, Ne episcopi per symoniacam heresim regiminis locum optineant ; in marg. Ex concilio Meldensi. f. 161vb, De his qui pretio sacram mercati sunt dignitatem. Epistola Ormisde pape. f. 161vb, [aggiunto sopra il rigo: Ex canone apostolorum ]. Unde supra. f. 161vb, Unde supra. Quod non debeat episcopus aut quilibet ex clero per pecunias ordinari. Ex concilio Calcedonensi . ff. 161vb-162ra, Quod munus etiam sit a lingua vitandum. Ex dictis Gregorii . f. 162ra, Quod nullus ordinari episcopus debeat nisi ex conventione. Ex concilio Aurelianensi . f. 162ra, Ut laicam communionem non accipiat qui per ambitionem episcopatum acceperit. Ex concilio Serdicensi . f. 162ra, Quod digami non admittantur ad clerum. Ex canone apostolorum . f. 162ra, De electionis cautela. Ex epistola dec(ima) [aggiunto sopra il rigo: Leonis pape ] ad Anastasium episcopum . ff. 162ra-163ra, Unde supra. Gregorii papae ; f. 163ra, Quod quorundam calliditati obviat Gregorius, qui Pastellaticum callide vocitabant commodum quod pro sacris ordinibus exhibebant . f. 163ra-b, Exempla Gregorii ad Iohannem episcopum Corinthiorum . f. 163rb, Quod nullum opus symoniaci valeat. [aggiunto: Exempla Gregorii pape ad Theodericum et Teudebertum reges Francorum ]. f. 163rb-va, Qualis ad sacerdotalem honorem debet eligi. Gregorius . f. 163va-b, De ambitione primatus Iohannis Os aurei in evangelio secundum Mattheum . ff. 163vb-164ra, Item ipse. In eodem evangelio de malis sacerdotibus quomodo negando veritatem quotidie interficiunt (Chr)istum . f. 164ra, Hieronimus in Malachia. Quod malorum sacerdotum benedictio pro maledictione imputetur . f. 164ra-b, Ex dictis Petri apostoli ad Clementem . f. 164rb, Ut ecclesia seculari potentia minime pervadatur. Ex canone apostolorum . numero d'ordine: X
X. f. 164rb-va Gregorius I papa n. 540 ca., m. 604 , Registrum epistolarum text. 1 inc. Gregorius Agnello episcopo Terracine -- Obitum Bagaudae antistitis (sic) directa relatio patefecit. Quapropter visitationis destitute ecclesiae fraternitati tuae text. 1, f. 164rb expl. laicae personae aspirare presumant, et tu periculum ordinis tui, quod absit, incurras text. 2, f. 164rb inc. Gregorius Magno episcopi Mediolanensis ecclesie -- Ammone (sic) igitur clerum et popolum, ut ad eligendum nullatenus dissentiant sacerdotem text. 2, f. 164rb expl. in diversis, quod absit, studiis, damnum ecclesiasticis rebus eveniat text. 3, f. 164va inc. Pervenit ad nos quosdam de sacris ordinibus lapsos, vel post poenitentiam [aggiunto sopra il rigo: vel ante penitentiam], ad ministerii sui officium revocari text. 3 expl. ubi episcopi desunt, ut presbiteri et in frontibus baptizandos chrismate tangere debeant concedimus Rubrica diplomatica Ex reistro (sic) Gregorii papae capituli XXV libri tertii (f. 164va)Note Dei tre excerpta tratti dal Registrum epistolarum , solo il primo è completo e corrisponde a VII, 16 (cfr. PL 77, coll. 870-871), mentre gli altri due sono brevi estratti provenienti rispettivamente da III, 26 (cfr. PL 77, col. 624B) e IV, 26 (cfr. PL 77, coll. 695B-696B). A f. 164rb, a margine dell'intestazione della seconda epistola: Inter c(ae)tera; al termine, aggiunto: Non oportet hereticorum bendedictiones accipere quia magis maledictiones sunt quam benedictiones, e in margine: Ex concilio Laudensi . numero d'ordine: XI
XI. f. 164va-b Hieronymus Stridonius , Commentarii in prophetas minores text. inc. Aufer a me tumultum carminum tuorum, et cantica lirae tuae non audiam [Amos 5,23] -- LXX: Transfer a me sonitum carminum tuorum et psalmum organorum non audiam. Pulcre cantica Levitarum quibus laudabant Dominum tumultum vocat sonitumque confusum text. expl. si bonis operibus dirigimus audiuntur a Domino, si malis cludit (sic) aures suas et inpiorum cantica non dignatur audire Rubrica diplomatica Ieronimus in Amos propheta (f. 164vb)Note Excerptum del Commentarius in Amos (II, 5: vers. 23; cfr. PL 25, col. 1054C) numero d'ordine: XII
XII. f. 164vb Pelagius I papa sedit 556-561, m. 3/4-3-561 , Epistolae text. inc. Pelagius papa Opilioni defensori. Sicut experientiae tuae suggestione didicimus ut si fieri possit Maurus presbiter in monasterio vel xenodochio text. expl. redempti fermento infecti remansisse dicuntur, per scismaticos aliquid quod ad sacrum ministerium pertinet attemptetur Note P.M. Gassò, C.M. Battle (ed.), Pelagii I Papae: epistulae quae supersunt (556-561), Monserrat 1956, pp. 116-117.
numero d'ordine: XIII
XIII. ff. 165ra-169va Cassiodorus Senator n. 485 ca., m. 580/585 ca. , Historia ecclesiastica tripartita prim. text. inc. Cumque plurimi disputationis delectatione traerentur, unus quidam ex confessoribus laicis simplicem habens sensum prim. text., f. 165rb expl. quod quibusdam aiunt Iulianum fecisse Chaldeum? Et haec quidem sic acta referuntur ultim. text., f. 169va inc. Interea Macedonius vicinas Constantinopolitanae urbi provincias civitatesque turbabat ultim. text. expl. eadem membra comburerent. Quod ego ab Auxono sene, qui idem supplicia est passus, audivi Rubrica diplomatica Socrates in Istoria tripertita (f. 165ra)Note Serie di excerpta : II, 3-4 = PL 69, coll. 923-924; V, 1-2 = PL 69, coll. 985-986; VI, 6-8; 11-12 = PL 69, coll. 1034-1038D; VI, 22 = PL 69, coll. 1042-1045; VIII, 2-7 = PL 69, coll. 1111-1115; VIII, 13-15 = PL 69, coll. 1118-1122; X, 7 = PL 69, coll. 1169-1171; V, 31 = PL 69, col. 1008B. A f. 169ra, di altra mano, intercalato al testo e probabilmente preesistente (la mano che trascrive l'Historia usa lo spazio rimasto per proseguire la copia), un breve passo dal titolo Remigius super Matheum (inc. Predicator enim post quam errat in ecclesia non debet permanere in pristina dignitate, sed repellendus foras et conculcandus est ; expl. orabit sacerdos pro eo et dimitetur ei. Quod si sacerdos peccaverit quis orabit pro eo? Sub auditur. Nullus ). Seguono, aggiunti da altre mani, a f. 169va una breve massima agostiniana tratta dalle Enarrationes in Psalmos , Ps 96 (Aurelii Augustini: Qui diligitis Dominum odite malum. Hinc apparet te diligere quod bonum est, si inventus fueris odisse quod malum est : cfr. PL 37, col. 1249) e a f. 169vb due excerpta canonica : primo testo, rubr. De consecratione simoniacorum. Quod nihil consecrandis prestat nisi damnatione et maledictione atque lepram [in marg.: Exemplum Innocentii pape ], inc. Ventum est ad tertiam questionem quae pro sui difficultate longiorem exigit disputationem ; expl. quomodo habet honorem accipere invenire no n possum (= Breviarium canonicum. Ex decretis papae Innocentii, titul. 53 : cfr. PL 88, col. 866B-C); secondo testo, rubr. Qui vitam solitariam sectantur et honorem fungantur. Ex concilio Calcidonense , inc. Quoniam vero quidam sub pretextu et habitu monahi (sic) ecclesias et conventus et res communes disturpant; expl. episcopi subditos esse censemus et quietem diligere . numero d'ordine: XIV
XIV. f. 169vb Petrus Damiani n. 1007, m. 22/23-2-1072 , Epistolae , 31 (op. VII) - Liber Gomorrhianus text. inc. Leo nonus papa Petro Damiano -- Om[ne]s illi qui quavis quattuor generum feritate polluuntur, prospecta equitatis censura text. expl. vel iudicare vel attentare, ordinis sui se noverint periculo agere Note breve excerptum : cfr. PL 145, col. 160C