Paolo Chiesa «E codicibus». Un archivio elettronico di testi latini medievali inediti FilMed 19
(2012)
435-8
Abstract
Viene presentato un nuovo sito, all'interno di quello della SISMEL, destinato all'edizione in formato elettronico di testi latini medievali. Lo scopo è quello di mettere a disposizione della comunità scientifica, con le necessarie garanzie di qualità, materiali inediti che, per loro natura o stato di elaborazione, si ritiene vantaggioso presentare in questo modo, poco costoso sul piano economico e più aperto a possibili miglioramenti rispetto a un'edizione cartacea. Al momento nel sito si trovano edizioni o trascrizioni di forme testuali delle seguenti opere: Odorico di Pordenone
Relatio (redazione C6: ms. Saint Bonaventure, NY, Holy Name 79);
Vita Proculi episcopi Veronensis (mss. Roma, Casanatense, 718; Milano, Braidense, Gerli 26);
Passio Secundiani, Marcelliani et Verani (ms. Sankt Gallen, Stiftsbibl., 551); Giovanni di Mailly,
Vita Abrahe et neptis eius (ms. Bern, Burgerbibl., 377);
Inventio et miracula Alexandri I papae (ms. Milano, Ambrosiana, L 22 suss);
Inventio et miracula Nazarii Iustinopolitani ep. (ms. Milano, Ambrosiana, L 22 sup.);
Vita Iohannis Chrysostomi (ms. Firenze, Laurenziana, Strozzi 4); Nicolò Maniacutia,
Vita Praxedis (ms. Vat., Santa Maria Maggiore, B);
Translatio reliquiarum apostolorum Petri et Pauli ad montem Pedalem, edizione critica del testo che costituisce parte di un'opera composita di storia milanese noto come
Chronica Danielis sulla base dell'intera tradizione
(mss. Paris, BNF, lat. 6168; Milano, Ambrosiana, T 175 sup., S 90 sup.; Trotti 109, Trotti 199 e Trotti 230; Milano, Braidense, AD XII 32 e Morbio 73; Milano, Trivulziana, 1344; Madrid, BN, 8828; Torino, BN, H.V.37); commento inedito all'Apocalisse (mss. Cremona, Statale, 79 e Paris, BNF, lat. 16300).
Riduci
Argomenti e indici Storia letteraria Abraham et Maria in Hellesponto Alexander papa, Eventius, Theodulus, Hermes et Quirinus Romae martyres Apocalypsis, Biblia sacra, FORTLEBEN Chronica Danielis de comitibus Angleriae (In nomine sancte et individue trinitatis, cuncti pie matris Ecclesie filii audiant et intelligant gesta conscripta de translatione reliquiarum... ) Expositio in Apocalypsim (Sicut in secularibus libris tria queruntur, intentio scilicet, utilitas et cui parti philosophie supponatur) Iohannes Chrysostomus, Constantinopolitanus episcopus n. ca. 349, m.14-9-407 Nazarius Iustinopolitanus episcopus n. 470-480, m. ante 557 Paulus apostolus Petrus apostolus Praxedis Romana virgo saec. II Proculus Veronensis episcopus saec. III Secundianus, Marcellianus et Veranus in Tuscia martyres Iohannes de Malliaco v. 1230-1240, m. 1254/1260 ,
Abbreviatio in gestis et miraculis sanctorum [3 redactiones] (Cum plurimi sacerdotes sanctorum passiones et vitas non habeant et ex officio suo eas scire et predicare debeant... MIRACULUM. Cum quidam imperator Romanus uxorem suam propter eius pulchritudinem et sanctitatem vehementer diligeret... ) Iohannes de Malliaco v. 1230-1240, m. 1254/1260 ,
Vita Abrahe et neptis eius (?) (Cum ad sanctum Abraham heremitam filia fratris eius defuncti... ) Nicolaus Maniacutius fl. saec. XII med. ,
Vita sanctae Praxedis (Cum vitam beatarum virginum Praxedis scilicet et Pudentianae de inepto et corrupto sermone meditarer educere... Post mortem Helii Adriani a quo Hierusalem, quam Titus subverterat, restaurata Elia dicta est... ) Odoricus de Portu Naonis OFM n. 1265 ca., m. 14-1-1331 ,
Relatio de mirabilibus orientalium Tatarorum (Licet multa et magna de ritibus et condicionibus huius mundi enarrentur... Licet igitur multifaria de ritibus et sectis multorum nationum enarrentur... Licet multa et varia de ritibus et conditionibus huius se Manoscritti
Bern, Burgerbibliothek, 377 Città del Vaticano, Biblioteca Apostolica Vaticana, Santa Maria Maggiore B Cremona, Biblioteca Statale (olim Biblioteca Governativa e Libreria Civica), Fondo Governativo 79 (6.4.42) Firenze, Biblioteca Medicea Laurenziana, Strozzi 4 Madrid, Biblioteca Nacional de España, Ms. 8828 Milano, Archivio Storico Civico e Biblioteca Trivulziana, Triv. 1344 Milano, Biblioteca Ambrosiana, T 175 sup. Milano, Biblioteca Ambrosiana, S 90 sup. Milano, Biblioteca Ambrosiana, L 22 sup. Milano, Biblioteca Ambrosiana, Trotti 230 Milano, Biblioteca Ambrosiana, Trotti 199 Milano, Biblioteca Ambrosiana, Trotti 109 Milano, Biblioteca Nazionale Braidense (Brera), AD.XII.32 Milano, Biblioteca Nazionale Braidense (Brera), Gerli 26 Milano, Biblioteca Nazionale Braidense (Brera), Morbio 73 (767) Paris, Bibliothèque Nationale de France, lat. 16300 Paris, Bibliothèque Nationale de France, lat. 6168 Roma, Biblioteca Casanatense, Ms. 718 Saint Bonaventure, NY, Saint Bonaventure University, Holy Name 79 Sankt Gallen, Stiftsbibliothek, 551 Torino, Biblioteca Nazionale Universitaria, H.V.37 Risorse esterne collegate Ecodicibus
Leggi articolo
Scheda N: 34 - 11714
Permalink: http://www.mirabileweb.it/mel/-e-codicibus-un-archivio-elettronico-di-testi-lati/624740
*
François Dolbeau L'association du Cantique des Cantiques et de l'Apocalypse, en Occident, dans les inventaires et manuscrits médiévaux L'Apocalisse nel Medioevo . Atti del Convegno internazionale dell'Università degli studi di Milano e della Società Internazionale per lo Studio del Medioevo Latino (S.I.S.M.E.L.). Gargnano sul Garda, 18-20 maggio 2009 cur. Rossana Eugenia Guglielmetti , Firenze, SISMEL. Edizioni del Galluzzo 2011 (Millennio medievale 90. Atti di convegni 27) pp. VIII-671, 361-402
Abstract
Nella storia degli studi biblici fondamentale appare la distinzione tra Antico e Nuovo Testamento. Merita quindi una riflessione l'accostamento di due libri che sono collocati in luoghi distanti del canone ma che si trovano associati in un gran numero di manoscritti e cataloghi di biblioteche nel medioevo occidentale: il Cantico dei cantici e l'Apocalisse. L'A. studia questo fenomeno presentando innanzitutto il materiale da lui raccolto a questo proposito, citando al riguardo gli studi avviati da D. Visser, E.A. Matter, B. Smalley e, in particolare, G. Lobrichon. L'intenzione del saggio è mostrare, attraverso le testimonianze codicologiche, come i letterati medievali fossero inclini ad associare i due testi, per poi cercare di comprendere le origini e le motivazioni di questo fenomeno. L'A. fornisce quindi un ricco elenco dei cataloghi in cui Cantico dei cantici e Apocalisse appaiono insieme, suddividendo il materiale in quattro serie così distinte: menzione semplice e accostata dei due libri biblici, senza esplicita segnalazione di glosse (27 voci in cataloghi di varia provenienza); raggruppamento di testi biblici definiti come glossati (37 voci); libri in cui sono associati commenti al Cantico e all'Apocalisse (35 voci); testi glossati e commenti segnalati fianco a fianco (37 voci). Per ogni menzione è indicata la datazione e l'eventuale rinvio a un'edizione dell'inventario. L'unione dei due libri risulta diffusa a partire dagli ultimi decenni dell'XI secolo e in modo particolare nei secoli XII, XIII e XIV; appare stretto un legame con la formazione della
Glossa ordinaria . Un secondo fatto rilevante è la grande dispersione geografica del fenomeno, tale da rendere difficile l'ipotesi di un'iniziativa dovuta a un solo maestro o a un ambito intellettuale locale. I risultati dell'indagine sui cataloghi è confermata dai sondaggi effettuati sui fondi di manoscritti, così suddivisi: glosse o commenti anonimi che accostano i due testi (Albi, BM, 49; Amiens, BM, L'Escalopier 1; Berlin, SB, Phillipps 1647 [Rose 8]; Cardiff, Public Libr., 2. 385; Cremona, Bibl. Statale, Fondo Governativo, 79; Durham, Cath. Libr., A.I.9; Engelberg, Stiftsbibl., 80; Erlangen, UB, 18; El Escorial, Real Bibl., b.III.10; Freiburg i.Br., UB, 92; Gent, Bibl. der Rijksuniversiteit, 196; Hereford, Cath. Libr., P.I.8; Le Mans, BM, 218; Leipzig, UB, 173; London, BL, Add. 40165; Add. 59781; Harley 3225; Royal 4.B.IV; Madrid, BN, 377; Milano, Ambrosiana, T 95 sup.; Napoli, BN, Neap. Vindob. lat. 28; Oxford, Bodl. Libr., Auct. D.4.12; Auct, D.4.13; Padova, Antoniana, 202 Scaff. X; BU, 1275; Paris, Mazarine, 130; BNF, lat. 14778; n.a. lat. 828; Rouen, BM, 638; Salzburg, Stitftsbibl. Sankt Peter, a.VII.28; Torino, BU, E.V.45; Tours, BM, 89; Vat. Reg. lat. 21; Wien, ÖNB, 1226); commenti attribuiti o attribuibili ad autori noti (Arras, BM, 720 e 1079; Cambridge, Trinity Coll., 15 [B.I.16]; Einsiedeln, Stiftsbibl., 173; Grenoble, BM, 387; Heiligenkreuz, Stiftsbibl., 259; Kraków, Jagiellonska, 1498; Laon, BM, 98; Leiden, Bibl. der Rijksuniversiteit, Voss. lat. 8° 15; Lilienfeld, Stiftsbibl., 160; London, BL, Arundel 143 e Harley 1919; Madrid, Real Academia de la Historia, Códices 80; Montecassino, Abbazia, 247; Montpellier, Bibl. Interuniversitaire, Séction de Médecine, H 77; München, BSB, Clm 2605; Clm 6102; Clm 18665; Oxford, Bodl. Libr., Canon. bibl. lat. 62 e Laud misc. 257; Paris, Arsenal, 64 e 316; Mazarine, 691; BNF, lat. 476; lat. 15265; Praha, Archiv Prazského Hradu, 218; Roma, Alessandrina, 169; Vallicelliana, E. 60 I; Rouen, BM, 160; Siena, Bibl. Comunale, F.IV.14; Troyes, BM, 595; Uppsala, UB, C 127; Vat. Reg. lat. 50; Vic, Arxiu i Bibl. Episcopal, 28; Wien, ÖNB, 956; 1128; Wolfenbüttel, HAB, Helmst. 394; Zwettl, Stiftsbibl., 259). L'A. cita infine due stampe anteriori al 1550: l'edizione della
Postilla scholastica super Apocalypsim et super Cantica canticorum , realizzata nel 1471, e quella delle
Anselmi Laudunensis in Cantica canticorum et in Apocalypsim enarrationes , risalente al 1549. L'analisi dei materiali porta l'A. a ipotizzare che l'origine del legame tra Cantico dei cantici e Apocalisse sia individuabile tanto in motivazioni interne quanto esterne: da una parte si rileva la necessità di interpretare allegoricamente i due libri; dall'altra, soprattutto, sembrano acquistare notevole rilievo le finalità pratiche della lettura dei testi e il loro legame con l'insegnamento e con l'ambiente scolastico (molti gli elementi che rimandano in particolar modo alla scuola teologica di Laon). Si segnalano, infine, all'interno del discorso svolto, i rimandi all'opera esegetica di Beda e Aimone di Auxerre. Il saggio si conclude con un'appendice bibliografica. (Agnese Perego)
Riduci
Argomenti e indici Apocalypsis, Biblia sacra, FORTLEBEN Biblioteche Canticum canticorum, Biblia sacra, FORTLEBEN Expositio in Apocalypsim (Sicut in secularibus libris tria queruntur, intentio scilicet, utilitas et cui parti philosophie supponatur) Glossa ordinaria Anselmus Laudunensis scholasticus n. 1050 ca., m. 15-7-1117 ,
Commentarium in Apocalypsim (?) Anselmus Laudunensis scholasticus n. 1050 ca., m. 15-7-1117 ,
Enarrationes in Cantica (?) Beda Venerabilis n. 672/673 ca., m. 26-5-735 ,
Explanatio Apocalypsis (Exul ab humano dum pellitur orbe Iohannes) Beda Venerabilis n. 672/673 ca., m. 26-5-735 ,
In Cantica canticorum allegorica expositio Haimo Autissiodorensis monachus m. 865/866 ,
Enarratio in Cantica canticorum (Salomon, inspiratus divino Spiritu, composuit hunc libellum de nuptiis Christi Osculetur me osculo oris sui (Cant. 1, 1). Desiderantis vox est synagogae adventum Christi) Haimo Autissiodorensis monachus m. 865/866 ,
Expositio in Apocalypsin beati Iohannis (Apocalypsis Iesu Christi (Ap. 1, 1). Planior esset sensus, si dixisset adiuncto verbo... Legimus in ecclesiastica historia beatum Ioannem a Domitiano impiissimo... )
Manoscritti
Albi, Médiathèque Pierre Amalric (olim Bibliothèque Municipale), 49 (14) Amiens, Bibliothèque Centrale Louis Aragon (olim Bibliothèque Municipale), Lescalopier 1 (11) Arras, Médiathèque de l'Abbaye Saint-Vaast (olim Bibliothèque Municipale), 720 (962) Arras, Médiathèque de l'Abbaye Saint-Vaast (olim Bibliothèque Municipale), 235 (1079) Berlin, Staatsbibliothek zu Berlin - Preußischer Kulturbesitz, Phillipps 1647 (Rose 8, Meerm. 408) Cambridge, Trinity College, Ms. B.1.16 (15) Cardiff, Public Library, 2. 385 Città del Vaticano, Biblioteca Apostolica Vaticana, Reg. lat. 50 Città del Vaticano, Biblioteca Apostolica Vaticana, Reg. lat. 21 Cremona, Biblioteca Statale (olim Biblioteca Governativa e Libreria Civica), Fondo Governativo 79 (6.4.42) Durham, Dean and Chapter Library (Cathedral Library), A.I.9 Einsiedeln, Stiftsbibliothek, 173 (Msc. 806; 4. Nr. 41) El Escorial, Real Biblioteca de San Lorenzo de El Escorial, b.III.10 Engelberg, Stiftsbibliothek, 80 (3/28) Erlangen, Universitätsbibliothek Erlangen-Nürnberg, 18 (Irm. 428) Freiburg i.Br., Universitätsbibliothek, 92 Gent, Centrale Bibliotheek der Rijksuniversiteit, 196 Grenoble, Bibliothèque Municipale, 387 Rés. (CGM 230) Heiligenkreuz, Bibliothek des Zisterzienserstifts, 259 Hereford, Cathedral Library, P.I.8 Kraków, Biblioteka Jagiellonska, 1498 Laon, Bibliothèque Municipale «Suzanne Martinet», 98 Le Mans, Médiathèque Louis Aragon (olim Bibliothèque Municipale), 218 Leiden, Bibliotheek der Universiteit, Voss. lat. 8° 15 Leipzig, Universitätsbibliothek, 173 Lilienfeld, Stiftsbibliothek, 160 London, British Library, Add. 59781 London, British Library, Add. 40165 London, British Library, Arundel 143 London, British Library, Harley 1919 London, British Library, Harley 3225 London, British Library, Royal 4.B.IV Madrid, Biblioteca de la Real Academia de la Historia, Códices 80 (3; 12-11-1/3) Madrid, Biblioteca Nacional de España, Ms. 377 Milano, Biblioteca Ambrosiana, T 95 sup. Montecassino (Frosinone), Archivio dell'Abbazia (Biblioteca Statale del Monumento Nazionale), 247 Montpellier, Bibliothèque Interuniversitaire, Section de Médecine, H 77 München, Bayerische Staatsbibliothek, Clm 2605 München, Bayerische Staatsbibliothek, Clm 6102 (Eichst. Domin. 2) München, Bayerische Staatsbibliothek, Clm 18665 Napoli, Biblioteca Nazionale «Vittorio Emanuele III», ex Vind. lat. 28 (olim Vindob. 1110) Oxford, Bodleian Library, Auct. D.4.13 (S.C. 2571) Oxford, Bodleian Library, Auct. D.4.12 (S.C. 2096) Oxford, Bodleian Library, Canon. bibl. lat. 62 (S.C. 18955) Oxford, Bodleian Library, Laud misc. 257 (S.C. 998) Padova, Biblioteca Antoniana, Manoscritti 202 Padova, Biblioteca Universitaria, 1275 Paris, Bibliothèque Mazarine, 130 Paris, Bibliothèque Mazarine, 691 Paris, Bibliothèque Nationale de France, lat. 14778 Paris, Bibliothèque Nationale de France, lat. 15265 Paris, Bibliothèque Nationale de France, lat. 476 Paris, Bibliothèque Nationale de France, n.a. lat. 828 Paris, Bibliothèque Nationale de France. Bibliothèque de l'Arsenal, 64 Paris, Bibliothèque Nationale de France. Bibliothèque de l'Arsenal, 316 Praha, Archiv Prazského Hradu, Knihovna Metropolitní Kapituly, A. CXVI (218) Roma, Biblioteca Alessandrina (Universitaria), 169 Roma, Biblioteca Vallicelliana, E. 60 I Rouen, Bibliothèque Jacques Villon (olim Bibliothèque Municipale), A. 515 (638) Rouen, Bibliothèque Jacques Villon (olim Bibliothèque Municipale), A. 353 (160) Salzburg, Benediktiner-Erzabtei Sankt Peter, Stiftsbibliothek, a.VII.28 Siena, Biblioteca Comunale degli Intronati, F.IV.14 Torino, Biblioteca Nazionale Universitaria, E.V.45 Tours, Bibliothèque Municipale, 89 Troyes, Médiathèque du Grand Troyes (olim Bibliothèque Municipale), Fonds ancien 595 Uppsala, Universitetsbibliotek (Carolina), C 127 Vic/Vich, Arxiu i Biblioteca Episcopal, 28 (XXXI) Wien, Österreichische Nationalbibliothek, 956 Wien, Österreichische Nationalbibliothek, 1226 Wien, Österreichische Nationalbibliothek, 1128 Wolfenbüttel, Herzog August Bibliothek, Helmst. 394 (429) Zwettl, Bibliothek des Zisterzienserstifts, 259
Leggi saggio
Scheda N: 33 - 4188
Permalink: http://www.mirabileweb.it/mel/-l-association-du-cantique-des-cantiques-et-de-l-a/616785